Uyqu buzilishlari: sabablari va samarali davolash yo‘llari

Uyqu sifati salomatlik uchun markaziy omil bo‘lib, kecha tinch dam olish tana tiklanishini ta’minlaydi. Agar tun bo‘yi yaxshi uxlamasangiz, ertalab charchoq, diqqat buzilishi va ba’zi sog‘liq muammolari yuzaga kelishi mumkin. Quyida eng keng tarqalgan uyqu buzilishlari, ularni aniqlash va ilmiy asosda davolash yo‘llari keltirilgan.

Xalqaro tadqiqotlar ko‘rsatadiki, ko‘pchilik kattalarda uyqu buzilishi uchraydi. Maqola har bir holat uchun sabablar, belgilari va yordam bera oladigan choralarga qaratilgan.

1. Uyqusizlik uyqusizlik (insomniya)

Uyquga yetib borish yoki kechasi ko‘p marta uyg‘onish qiyinligi bu holat nomidan ko‘rinadi. Bu ensoniya (insomniya) deb ham ataladi — eng keng tarqalgan uyqu buzilishi hisoblanadi.

• Kshort mudaтli yoki akut, odatda stressing hodisalari sabab bo‘ladi. Bu turi uch oygacha davom etsa, ko‘pincha o‘z-o‘zidan yo‘qoladi.
• Xronik uyqusizlik — haftada uch marta yoki undan ko‘proq, kamida uch oydan buyon davom etadi.

Sabablar

Stressorlar, doimiy charchoq, uyqu gigiyenasining buzilishi, noqulay yotoq joyi, atrofdagi shovqin yoki yorug‘lik, dorilarning yon ta’siri, sutka-suz rhythmlarining buzilishi, xavotir yoki depressiya holatlari, alkogol yoki boshqa moddalarning ta’siri, somatik kasalliklar va nevrologik muammolar – bularning barchasi uyqusizlikka sabab bo‘lishi mumkin.

Aniqlash

Uyquga borishda qiyinlashuv, kunduz dardu noqulaylik, ertalab yetarlicha dam olmadingiz degan his, kunduzgi kuchsizlik kabi belgilar paydo bo‘ladi. Mutaxassislar tomonidan xavf bo‘yicha tekshiruvlar, tibbiy ko‘riklar va kerak bo‘lsa polisonografiya orqali uyqu jarayoni kuzatiladi.

Davolash

Bir nechta oddiy hayot tarzi o‘zgarishlari uyqu sifatini sezilarli darajada yaxshilashi mumkin: - kunduz uxlashga ruxsat bermang; - har kuni bir xil vaqtda uxlab turish; - tunda telefondan voz kechish, kam yorug‘lik, issiq suvli dam olish; - kechasi yotoqxonani tinch, havo toza bo‘lishiga erishish; - kunduz faol bo‘lish, jismoniy faollikni oshirish; - mos keladigan matras va yostiq tanlash. Agar bu choralar yordam bermasa, shifokorga murojaat qilish zarur. Kompleks tekshiruvdan keyin somnolog yoki psixiatр tomonidan maxsus davolash yo‘llari belgilanadi; ba’zi hollarda dori-darmonlar qo‘llanishi mumkin.

2. Uyqu apnoesi

Uyqu paytida nafas to‘xtashi yoki qisqa tanaffuslar yuzaga kelishi — bu holat ko‘p hollarda qon kislorodining yetishmasligiga olib keladi. Buning oqibatida bemor quvvat yo‘qotishi, bosh og‘rig‘i, ertalab ko‘ngilsizlik va kunduz charchoq sezadi. Ba’zi hollarda nafas olish 1 daqiqadan ko‘proq to‘xtab qolishi mumkin. Bu holat yurak kasalliklari xavfini oshiradi.

Sabablar

Asosiy sabablari orasida ortiqcha vazn, aniq bo‘lmagan nafas yo‘li bo‘shlig‘i, qarindoshlar orasida uyqu buzilishi bo‘lganlar, 65 yoshdan oshganlar, adenoidalarning kattaligi, tamaki iste’moli, alkogol va hushsiz moddalar, hamda burun bo‘shlig‘idagi nafas yo‘lini to‘suvchi holatlar kiradi. Shuningdek ba’zi hollarda markaziy uyqu apnoesi (miya qismidan nafas olishga impuls kelmasligi) ham uchraydi.

Aniqlash

Slotlar, o‘rtacha umr bo‘yicha nafas olish tezligi, kunduzgi uyqu rejimiga qarab polisonografiya yordamida uyqu tahlil qilinadi. Shifokorlar belgilangan sabablarga qarab davolash yo‘lini belgilaydi.

Davolash

Boshqa hayot tarzi choralaridan boshlanadi: vaznni kamaytirish, oyoqda yolg‘on holatda uxlamaslik kabi odatlarni shakllantirish. Kichik natija bo‘lsalarda, CPAP terapiyasi — doimiy ijobiy havo bosimi bilan nafas yo‘lini ochish moslamasi keng qo‘llaniladi (CPAP), mos maska tanlab, tunda ishlatiladi. Agar bu usul foyda bermasa, burun yo‘llarini kengaytiruvchi operatsiya ko‘rib chiqilishi mumkin.

3. Oyoqlar tinchsizlanishi sindromi (SBNS)

Oyoqlar tinchsizlanishi sindromi — oyoqdagi bezovtalik bosh qotishlar, qichishish, zimdan zimdan yo‘naltirish kabi hissiyotlar bilan namoyon bo‘ladi. Odatda kechasi yoki kechqurun paydo bo‘ladi va oyoqlarni harakatlantirish bilan osonlashadi.

Sabablar

Ancha tomondan aniqlanmagan bo‘lsa-da yuqori teprocesslar, demir yetishmasligi, diabet, ayrim dori vositalari, alkogol va tonusli vositalar kabi omillar xavfini oshiradi. Genetik faktorlar ham ishtirok etishi mumkin.

Aniqlash

Asosiy belgilarga qarab shifokor qon tekshiruvi, temir darajasi, nevroloji ko‘riklar, boshqa tan jarrohlari tekshiradi. Demir yetishmasligi aniqlansa, qo‘shimcha dori va vamlar buyuriladi. Ba’zi hollarda kundalik mashqlar, issiq vannalar yoki to‘g‘ri ovqatlanish yordam beradi.

Davolash

Ko‘p hollarda simptomatik davolanish yetadi, ya’ni jismoniy faoliyatni oshirish, yoritishni pasaytirish, demir qo‘shimchalari tayinlash. Zarurat bo‘lsa qon tahlili va nevroloji konsultatsiya orqali boshqa sabablar aniqlanadi.

4. Narkolepsiya

Narkolepsiya — kunduzki kuchli uyquchanlikka duch kelish bilan belgilanadigan surunkali uyqu buzilishi. Ba’zi hollarda kutilmagan paytda juda chuqur uyquga tushish, katapleksiya (kuch bo‘lmaslik holati), behisob xayolliklar paydo bo‘ladi. Aqliy mehnat davomida o‘z-o‘zidan uxlab qolish xavfi mavjud.

Sabablar

Qisman aniqlanmagan bo‘lsa-da oreksin (hipokretin) nomli kimyoviy moddaning yetishmasligi xavf omillaridan biri sifatida ko‘rsatiladi. Genetik omillar, hayotiy stress, ba’zi infektsiyalarning tarqalishi ham rol o‘ynashi mumkin.

Aniqlash

Uyqu kundalik jurnalini to‘ldirish, kunduzgi uyqu ishlarining baholanishi, fontaniya testlari yordamida narkolepsiya ehtimoli tekshiriladi. Ba’zi hollarda qon-yrik testlari ham talab qilinadi.

Davolash

To‘liq davolash hozir yo‘q, ammo simptomatik terapiya qo‘llanadi: ruhiy tetiklantiruvchi vositalar, depressiya dori-darmonlari, katapleksiya va uyqusizlik belgilari uchun mos dorilar. Shifokorlar khismlarida psixostimulyatorlar yoki fenotiazinali dori vositalari berilishi mumkin.

5. REM uyqu davrida harakatlar bilan uyqu buzilishi

REM fazada tezkor ko‘z harakati bo‘ladi va bu davrda xuddi odamlarda yotoqda harakatlar bo‘lmasligi kerak. Bu buzilishda inson tez-tez qoldirib, qo‘l-oyoq harakatlari, ba’zan shovqinlar yoki yong‘inli ovozlar bilan uyg‘onadi. Bu holat ko‘p hollarda yotish paytida va yo‘qotishda xavfli bo‘lishi mumkin.

Sabablar

Nomunasi tibbiy sabablar, degenerativ nevrologik kasalliklar, ya’ni Parkinson kasalligi, Shayar-Drayger sindromi yoki olamlar kabi holatlar hamda ba’zi dori vositalari yoki alkogol ta’siri bilan ro‘y berishi mumkin.

Aniqlash

Ovozli yoki faol harakatlar, kechasi yotish paytida so‘zlar, 
melodik kayfiyatlar, yotoqdan sakrash yoki o‘zingizga zarar yetkazish kabi alomatlar kuzatiladi. Nevrolog yoki somnolog tomonidan baholanadi.

Davolash

Ko‘p hollarda behuda bo‘lmagan dori-darmonlar talab etilmaydi, sizga tinchlantiruvchi mahsulotlar yoki melatonin kabi regulyatorlar yozilishi mumkin. Shuningdek, stressni kamaytirish va uyqu gigiyenasini yaxshilash muhim rol o‘ynaydi.

6. Parasonmiya

Parasonmiya — uxlab-uyg‘ongan paytda noto‘g‘ri yoki xavfli xatti-harakatlar bilan bog‘liq uyqu buzilishi to‘plami. Eng keng tarqalgan ko‘rinishi — somnambulyizm ya’ni “ongsiz uyg‘onib yurish”.

Sabablar

Uyqu sifati past bo‘lishi, gavjum harorat, ba’zi dori vositalari, alkogol, giyohvand moddalar, stress, xavotir, nevrologik kasalliklar ham bo‘lishi mumkin. Genetik bo‘lish ehtimoli ham yo‘q emas.

Aniqlash

Qonuniy belgilarga ko‘ra parasonmiya turli ko‘rinishda bo‘ladi: kechasi yotish, uxlab turishdagi suhbatlar yoki ko‘rishlar, kunduz charchoq, zararli jismoniy jarohatlar. Agar oila bo‘yi bo‘lsa, hammasi bir-biridan eshitiladi.

Davolash

Kundalik hayot psixologik va gigiyenik choralarni o‘z ichiga oladi. Ko‘pincha dori vositalariga ehtiyoj bo‘lmasligi mumkin, hissiy tinchlanish, stressni kamaytirish va yotoqxonani qulay qilish yordam beradi. Zarurat bo‘lsa psixoterapiya yoki ayniqsa diqoriy imkoniyatlar ham qo‘llanilgan hollarda.

Qisqa xulosa

Uyqu buzilishlari inson hayotining turli jabhalariga ta'sir qiladi — uxlash sifati pasayishi, kunduz oqibatlar, dam olishning sifatini kamayishi. Eng keng tarqalganlardan boshlovchi oddiy o‘zgarishlar orqali hal qilish mumkin bo‘lganlari mavjud. Agar alomatlar davom etsa, mutaxassisga murojaat qilish zarur.

Mutaxassisning tavsiyasi — yotoqxona sharoitini qulaylashtirish, doimiy uyqu jadvalini saqlash va zarur hollarda professional yordam olish uyqu sifatini sezilarli darajada yaxshilaydi.

Uyqusizlik yoki nafas to‘xtashi kabi holatlar tez-tez yuzaga kelganda, ularning erta aniqlanishi nafaqat kunduzgi samaradorlikni, balki uzoq muddatli sog‘liqni ham himoya qiladi.