Insoniy Xulq-Atvorga Qo‘yilgan Qamoqxona Dilemmasi Yoritgichi

Cynthia Vinney, PhD — media psixologiyasi bo‘yicha mutaxassis va ilmiy maqolalari xalqaro psixologiya jurnallarida chop etilgan olima.

Hech qachon boshqarning qarori sizga ta’sir qiladigan vaziyatga tushganmisiz? Siz qanday qaror qabul qilasiz? O‘zingiz haqingizda qancha o‘ylaysiz? Bu savollar Qamoqxona Dilemmasi nazariyasining amal qilishini anglatadi.

Psixologiya va o‘yin nazariyasida muhim o‘rin tutgan Qamoqxona Dilemmasi ikki kishining shaxsiy manfaatlari va umumiy farovonlik o‘rtasidagi tanlovlarini, ularning har bir variant natijalarini ochib beradi, deydi Michael Taylor, SchellingPoint kompaniyasining asoschisi va bosh direktori.

Bu nazariya psixologiya, iqtisodiyot, siyosat, biologiya, investitsiya va boshqa ko‘plab sohalarda, ayniqsa hamkorlik va shaxsiy manfaatlar qarama-qarshiligi yuzaga kelgan joylarda ahamiyatga ega.

Qamoqxona Dilemmasi nimani anglatadi?

1950 yilda matematiklar Merrill Flood va Melvin Dresher tomonidan ishlab chiqilgan bu nazariya Sovuq Urushda strategiyalarni modellashtirish uchun yaratilgan. Taylor misolida, AQSh va Rossiya o‘rtasida yadro qurollarini kamaytirish yoki ko‘paytirish bo‘yicha qaror qabul qilish zarur bo‘lganida, ular bevosita muloqot qila olmagan.

Albert W. Tucker esa nazariyani qamoqda o‘tirgan ikki shaxs misolida tushunarli qilib taqdim etdi. Bu yerda ikki mahbus alohida so‘roq qilinadi va ular bir-birini xiyonat qilish yoki jim turish variantidan birini tanlaydi. Qarorlar bir-biriga bog‘liq bo‘lib, quyidagi natijalar yuzaga keladi:

Qamoqxona Dilemmasi Natijalari

1. Biri ikkinchisini xiyonat qilib, jinoyatini tan oladi (xiyonat qiladi), ikkinchisi jim qoladi (hamkorlik qiladi). Natijada, xiyonat qilgan ozod qilinadi, jim turgan esa 10 yilga qamaladi.
2. Ikki mahbus ham jim turib, hamkorlik qiladi, natijada har biri 1 yilga ozodlikdan mahrum qilinadi.
3. Ikki mahbus ham bir-birini xiyonat qilib, jinoyatlarini tan oladi – har biri 5 yilga qamaladi.

Eng yaxshi natija hamkorlik qilishdir, ammo har bir mahbus o‘z jazosi minimal bo‘lishini istab, xiyonat qilishga moyil bo‘ladi. Bu esa shaxsiy manfaat va umumiy manfaat o‘rtasidagi ziddiyatni ko‘rsatadi.

Niloufar Esmaeilpour, Kanada, Britaniya Kolumbiyasidagi Lotus Therapy & Counselling markazi asoschisi, bu dilemmaning ishonch va hamkorlik zarur bo‘lgan, lekin amalga oshishi murakkab vaziyatlarni tahlil qilishda yordam berishini bildiradi.

Qamoqxona Dilemmasi hayotiy misollari

Taylor quyidagi misolni keltiradi: “Moliyaviy cheklovlarda yashaydigan ikki ota-ona xarajatlarni cheklashga kelishib oladi. Ular hamkorlik qilish yoki shaxsiy manfaatlari yo‘lida kelishuvni buzish variantidan birini tanlashlari mumkin. Agar ishonch kam bo‘lsa, xarajatlarni kamaytirish mantiqsiz ko‘rinadi.”

Bunday vaziyatlar rahbarlik jamoalari, biznes sherikliklari yoki global muammolar, masalan iqlim o‘zgarishi kabi masalalarda ham uchraydi.

Esmaeilpour misolida, “davlatlar o‘rtasidagi qurol-yarog‘ poygasi, o‘zaro ishonchsizlik tufayli harbiy qurollanishni davom ettiradi, garchi qo‘shma tinchlik barchaga foyda keltirsa ham”.

“Biznes raqobatida kompaniyalar bozorni bo‘lishish uchun narxlarni pasaytiradi, bu esa uzoq muddatda ikki tomon uchun ham zararli. Atrof-muhit muammolari, masalan, haddan tashqari baliq ovlash, qisqa muddatdagi shaxsiy foyda uzoq muddatli zarar keltiradi.”

Taylor ta’kidlaydi: “Shaxsiy foyda qisqa muddatli va ko‘zga ko‘rinarli, umumiy foyda esa uzoq muddatli va ko‘zga ko‘rinmas.” Misol uchun, o‘rmonlarni kesish bugungi kunda foyda keltiradi, ammo kelajakda havo sifatining yomonlashishi va sayyoramiz uchun zarar yuzaga keladi.

Dilemmaga oid kengaytmalar va variantlar

Qamoqxona Dilemmasi ko‘pincha bir martalik o‘yin sifatida ko‘riladi, ammo bir nechta bosqichli o‘yinlar ham mavjud. Bir nechta o‘yin bosqichidan iborat bo‘lsa, bu iteratsiyalangan Qamoqxona Dilemmasi deb ataladi.

Shuningdek, ko‘p ishtirokchilar va ko‘p bosqichli o‘yinlar ham bo‘lishi mumkin, bu esa murakkab ijtimoiy munosabatlarni modellashtirish imkonini beradi. Taylor bunday vaziyatlarga oilalar, rahbarlik jamoalari, qo‘shma korxonalar va davlatlarni misol qiladi. Bunday o‘yinlarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lmasa ham, so‘z va harakatlar orqali signallar yuborilishi mumkin.

Qamoqxona Dilemmada strategiyalar va natijalar

Dilemmada turli strategiyalar mavjud: doimo xiyonat qilish yoki doimo hamkorlik qilish kabi. Ammo iteratsiyalangan o‘yinlarda eng samarali strategiyalardan biri "tit-for-tat"dir – birinchi qadamda hamkorlik qilish, keyinchalik esa raqibning oldingi harakatini takrorlash.

Bu strategiya „yaxshi“ bo‘lib, biroq o‘ta yumshoq emas. Agar tit-for-tat xiyonat qilinsa, u ham xiyonat qiladi, ammo keyingi bosqichda raqib hamkorlik qilsa, kechiradi.

Taylorning fikricha, tit-for-tat yondashuvi guruhlarni shaxsiy manfaatdan ko‘ra umumiy maqsad uchun hamkorlik qilishga o‘rgatadi. Guruhda birinchi harakat hamkorlik bo‘lib, keyingi qarorlar ham shu tamoyilga asoslangan bo‘ladi. Bu xiyonat qilishning jazolanishini va hamkorlikka qaytishning rag‘batlantirilishini ta’minlaydi.

Dilemmaga oid tanqidlar va cheklovlar

Esmaeilpour ta’kidlaganidek, Qamoqxona Dilemmasi inson xatti-harakatlarining murakkabligini soddalashtiradi, chunki ko‘pchilik real hayotdagi qarorlar faqat ikki variantga kamaytirilmaydi. Shuningdek, uzoq muddatli munosabatlar, ishonch va obro‘ omillari hisobga olinmaydi.

Ammo real hayotda ishonch va obro‘ ko‘pincha avtomatik tarzda baholanadi va Qamoqxona Dilemmasi ushbu omillarning strategik qarorlarga ta’sirini tushunishda foydali bo‘lishi mumkin.

Xulosa

Qamoqxona Dilemmasi insonlarning hamkorlik qilish xususiyatlarini o‘rganishda muhim vosita hisoblanadi. Aslida, bir mahbus faqat o‘z manfaatini ko‘zlaganda mukofotlanadi, ammo ikkala tomon uchun eng yaxshi yechim hamkorlik qilishdir. Sizning ushbu dilemmaning yechimi o‘zingiz va boshqalarni qanday ko‘rishingiz haqida ko‘p narsani anglatadi.

• Psixologiya
• Nazariyalar
• Ijtimoiy psixologiya

ZAMONA maqolalarida faktlarni yuqori sifatli, ko‘zdan kechirilgan ilmiy manbalar asosida taqdim etadi. Bizning tahrir jarayonimiz haqida batafsil ma’lumot oling va tarkibimizning aniqligi hamda ishonchliligini qanday ta’minlaymiz, bilib oling.

1. Kuhn S. Prisoner’s Dilemma. Stanford Encyclopedia of Philosophy. 1997-yil 4-sentabr.

2. Tobin J. The prisoner’s dilemma. University of Michigan Heritage Project.

Muallif: Cynthia Vinney, PhD
Cynthia Vinney media psixologiyasi bo‘yicha ekspert va ilmiy maqolalar muallifi.

Siz Psixologiya Nazariyalari bo'yicha qiziqarli mavzular va tahliliy materiallarni 03-09-2024 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Insoniy Xulq-Atvorga Qo‘yilgan Qamoqxona Dilemmasi Yoritgichi " sizga Psixologiya Nazariyalari sohasidagi yangi tushunchalar va foydali maslahatlarni beradi. Har bir Mavzu diqqat bilan tahlil qilingan va foydalanuvchiga amaliy ma'lumot yetkazishga qaratilgan.

Insoniy Xulq-Atvorga Qo‘yilgan Qamoqxona Dilemmasi Yoritgichi mavzusi sizning Psixologiya Nazariyalari bo'yicha qarorlaringizni yanada oqilona qilishga yordam beradi. Saytimizdagi barcha mavzular, unikal va foydalanuvchi uchun qimmatli kontent hisoblanadi.