Autizm Spektri Buzilishi Haqida Bilishingiz Kerak Bo'lgan Hammasi

Autizm spektri buzilishi (ASD) — bu bolalik davrida namoyon bo‘ladigan neyro-rivojlanishning turli holatlarini o‘z ichiga olgan keng tushuncha. Genetik va atrof-muhit omillari uning yuzaga kelishida muhim rol o‘ynaydi.

ASD asosiy jihatdan muloqot va ijtimoiy munosabatlardagi farqlar bilan tavsiflanadi. Shuningdek, bu holatdagi insonlarda cheklangan va takrorlanuvchi qiziqishlar yoki xatti-harakatlar namoyon bo‘ladi.

Autizm belgilarining asosiy ko‘rsatkichlari

ASD belgilarining ko‘pchiligi 12 dan 24 oygacha bo‘lgan bolalikda aniq ko‘zga tashlanadi, ammo ba’zan ular erta yoki kechroq ham sezilishi mumkin.

Erta bosqichda til rivojlanishida yoki ijtimoiy ko‘nikmalarda kechikish kuzatiladi.

Diagnostik va statistika qo‘llanmasi (DSM-5-TR) ASD belgilarini ikki asosiy guruhga ajratadi:

• muloqot va ijtimoiy munosabatlardagi muammolar
• cheklangan yoki takrorlanuvchi xatti-harakatlar va qiziqishlar

ASD tashxisini qo‘yish uchun ikkalasida ham belgilarning mavjudligi talab qilinadi.

Muloqot va ijtimoiy munosabatlardagi qiyinchiliklar

ASD ko‘pincha 5 yoshgacha bo‘lgan davrda quyidagi belgilar bilan namoyon bo‘ladi:

• tug‘ilganidan boshlab: ko‘z bilan aloqa qilishda qiyinchilik
• 9 oyda: ismga javob bermaslik, yuz ifodalarini yetarlicha ko‘rsatmaslik
• 12 oyda: oddiy o‘yinlarda qatnashmaslik, ota-onani chaqirishda maxsus so‘zlardan foydalanmaslik, imo-ishoralar kamligi
• 15 oyda: o‘z qiziqishlarini boshqalar bilan bo‘lishmaslik
• 18 oyda: boshqalar ko‘rsatgan narsalarga e’tibor bermaslik
• 24 oyda: boshqalar qayg‘urayotganini sezmaslik, ikki so‘zdan ko‘p gapirmaslik
• 36 oyda: boshqa bolalar bilan o‘ynashga qo‘shilmaslik
• 48 oyda: tasavvurga asoslangan o‘yinlarda ishtirok etmaslik
• 60 oyda: qo‘shiqlar kuylash, rol o‘ynash yoki raqsga tushishda qiyinchilik

Shuningdek, 3 yoshdan boshlab o‘z his-tuyg‘ularini ifodalash va boshqalar hislarini tushunishda qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Ba’zi bolalar nutqni sekin rivojlantiradi yoki mavzularga qarab so‘z boyligini o‘zlashtiradi. Nutq tovushi esa ba’zida yuqori va melodiya kabi, yoki robotik va tekis bo‘lishi mumkin.

Ba’zi autistik bolalar 2 yoshdan boshlab yoshlariga nisbatan erta o‘qishni boshlaydi, ammo o‘qiganlarini to‘liq tushunmaydi. Bu holat giperektsiya deb ataladi va ASD bolalarining 6-20 foizida kuzatilishi mumkin.

Muloqot va ijtimoiy aloqalardagi qiyinchiliklar kattalar yoshigacha davom etishi mumkin.

Cheklangan va takrorlanuvchi xatti-harakatlar

ASD xususiyatlaridan biri - takrorlanuvchi harakatlar va qat'iy odatlardir. Bular quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• to‘nshiqish, qo‘l qoqish, aylanib yurish yoki oldinga-orqaga yugurish
• o‘yinchoqlarni qatorlab joylashtirish va tartib buzilganda bezovtalik
• qat’iy kundalik tartibga rioya qilish (uyqu, maktabga borish va hokazo)
• eslatmalar yoki so‘zlarni takrorlash
• kichik o‘zgarishlarga juda sezgir bo‘lish
• obyektlarning kichik qismlariga, masalan, avtomobil g‘ildiragiga yoki qo‘g‘irchoq sochiga haddan tashqari e’tibor berish
• sensor ta’sirlarga noodatiy javoblar (eshitish, hid, ta’m)
• muayyan mavzuga qiziqishning kuchayishi
• musicaliq iste’dod yoki eslab qolish qobiliyatining yuqoriligi

Qo‘shimcha belgilari

Ba'zi autistik insonlarda quyidagilar ham uchrashi mumkin:

• motor, til yoki kognitiv rivojlanishda kechikish
• tutqanoq
• oshqozon-ichak muammolari (kabızlık, diareya)
• ortiqcha xavotir yoki stress
• kutilmagan hissiy reaksiyalar
• giperaktivlik yoki diqqatni jamlashdagi muammolar
• noto‘g‘ri ovqatlanish odatlari
• uyqu tartibining buzilishi
• o‘zini stimulyatsiya qiluvchi harakatlar (stimming)

Autizm turlari qanday?

DSM-5-TR bo‘yicha ASD beshta asosiy subtip yoki spetsifikator mavjud:

• aqliy qobiliyatlarning mavjudligi yoki yo‘qligi bilan
• til qobiliyatlarining mavjudligi yoki yo‘qligi bilan
• ma’lum tibbiy yoki genetik holat yoki atrof-muhit omillari bilan bog‘liq
• boshqa nevro-rivojlanish, ruhiy yoki xulq-atvor buzilishlari bilan bog‘liq
• katatoniya bilan bog‘liq

Shuningdek, ilgari quyidagi tashxislar berilgan bo‘lishi mumkin:

• autistik buzilish
• Asperger sindromi
• aniqlanmagan rivojlanish buzilishi (PDD-NOS)
• bolalikdagi disintegrativ buzilish

Bu eski tashxislar aslida ASD doirasida qoladi va qayta baholash talab qilinmaydi.

Autizmga nima sabab bo‘ladi?

ASD aniq sababi hozircha noma’lum, ammo quyidagi omillar xavfni oshirishi mumkin:

• oilada autizm mavjudligi
• genetik mutatsiyalar
• Fragil X sindromi kabi genetik kasalliklar
• ota-onaning yoshi katta bo‘lishi
• past tug‘ilgan vazn
• metabolik muammolar
• og‘ir metall va toksinlarga duchor bo‘lish
• ona organizmida virusli infektsiyalar
• homiladorlikda valproik kislota yoki talidomid kabi dori vositalariga ta’sir

Vaksinalar va autizm

1998 yilda MMR (qizamiq, parotit va qizilcha) vaksinasining autizm bilan bog‘liqligi haqida bahsli tadqiqot chop etilgan, ammo keyinchalik bu ma’lumot rad etilib, 2010 yilda maqola olib tashlangan.

Autizmni qanday aniqlashadi?

ASD tashxisini qo‘yishda bir nechta tekshiruvlar va baholash usullari qo‘llaniladi:

• rivojlanish skrininglari
• genetik testlar
• muloqot va xulq-atvor baholashlari

Rivojlanish skrininglari

Amerika Pediatriya Akademiyasi 18 va 24 oylik bolalarni ASD uchun muntazam tekshiruvdan o‘tkazishni tavsiya qiladi. Erta tashxis bolalarga zarur yordam va qo‘llab-quvvatlashni vaqtida olish imkonini beradi.

Ko‘plab pediatrlar Modified Checklist for Autism in Toddlers (M-CHAT) testidan foydalanadi. Bu skrining tashxis emas, balki ehtimoliy autizmni aniqlashga yordam beradi.

Boshqa tekshiruvlar va testlar

Shifokorlar quyidagilarni tavsiya qilishi mumkin:

• genetik kasalliklarni aniqlash uchun DNK testi
• xulq-atvor baholash
• ko‘rish va eshitish testlari
• mehnat terapiyasi skriningi
• rivojlanish bo‘yicha so‘rovnomalar

Tashxis qo‘yish jarayoni

Tashxis ko‘pincha bolalar psixologlari, nutq terapevtlari va mehnat terapevtlaridan iborat mutaxassislar jamoasi tomonidan belgilanadi.

Autizmda qanday davolash usullari mavjud?

ASD uchun aniq davolash yo‘q, ammo qo‘llab-quvvatlovchi terapiyalar simptomlarni kamaytirishga va hayot sifatini yaxshilashga yordam beradi.

Eng keng tarqalgan terapiyalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• xulq terapiyasi
• o‘yin terapiyasi
• mehnat terapiyasi
• jismoniy terapiya
• nutq terapiyasi

Shuningdek, massaj, maxsus vaznli kiyimlar va qoplamalar, meditatsiya kabi usullar ham simptomlarni boshqarishda yordam berishi mumkin, ammo har bir insonda natija farq qiladi.

Alternativ davolash usullari

Alternativ usullar bo‘yicha tadqiqotlar aralash va ba’zi usullar sog‘liq uchun zararli bo‘lishi mumkin. Har qanday yangi terapiyani qo‘llashdan oldin shifokor bilan maslahatlashish muhimdir.

Xulosa

Autizm spektri buzilishi murakkab va individual holat bo‘lib, uning belgilari har bir insonda turlicha namoyon bo‘ladi. Aniq davolash bo‘lmasa-da, turli qo‘llab-quvvatlash usullari orqali simptomlarni boshqarish, ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish va hayot sifatini oshirish mumkin.

Siz Jinsiy Salomatlik bo'yicha foydali maqolalarni 21-11-2024 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Autizm Spektri Buzilishi Haqida Bilishingiz Kerak Bo'lgan Hammasi " sizga Jinsiy Salomatlik sohasidagi chuqur tahlil va amaliy maslahatlarni beradi. Har bir maqola ekspertlar tomonidan tayyorlangan va foydalanuvchiga maksimal foyda berishga yo'naltirilgan.

Autizm Spektri Buzilishi Haqida Bilishingiz Kerak Bo'lgan Hammasi maqolasi sizga Jinsiy Salomatlik bo'yicha bilimlaringizni kengaytirish, yangiliklardan xabardor bo'lish va to'g'ri qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Har bir maqola unikal kontent asosida yozilgan.