Autizm va Epilepsiya: Birga Uchraganda Bilishingiz Kerak Bo‘lgan Muhim Ma’lumotlar

Autizm spektri va epilepsiya ko‘pincha birga uchraydi. Ikkala holat ham miyadagi faoliyat va xulq-atvorga ta’sir ko‘rsatadi. Ammo nega bu ikki kasallik o‘rtasida kuchli bog‘liqlik mavjudligi hozircha to‘liq tushunilmagan.

Autizm spektri buzilishlari — bu neyro-rivojlanish buzilishlari bo‘lib, ular insonning ijtimoiy xulq-atvori, nutqi, aqliy faoliyati va diqqatini ta’sir qiladi.

Epilepsiya esa miya faoliyatining nazoratsiz elektr faolligi natijasida takrorlanuvchi tutqanoqlarni keltirib chiqaradigan nevrologik kasallikdir.

Bugungi kunda olimlar autizm va epilepsiya o‘rtasidagi bog‘liqlikni chuqurroq o‘rganishga intilmoqda. Bu munosabatlarni yaxshiroq tushunish kelajakda ikki kasallikni aniqlash va boshqarishda samaraliroq usullarni ishlab chiqishga yordam beradi.

Quyida ularning birgalikda uchrash chastotasi va birining boshqasiga ta’siri haqida ma’lumotlar keltiriladi.

Autizm bo‘lsa, epilepsiya ham bo‘lishi mumkinmi?

Autizm spektridagi insonlarda epilepsiya ham bo‘lishi mumkin. Bu ikki holat shunchalik ko‘p uchraki, shifokorlar ularni qo‘shma kasalliklar, ya’ni bir vaqtda mavjud bo‘ladigan surunkali holatlar deb hisoblaydi.

Amerika Qo‘shma Shtatlarida Kasalliklarni Nazorat qilish va Oldini olish Markazining (CDC) ma’lumotlariga ko‘ra, har 44 nafar boladan biri autizm spektri buzilishi bilan tug‘ilgan. Bu bolalar orasida 2 foizdan oshiq.

Epilepsiya esa kamroq uchraydi. CDC ma’lumotlariga ko‘ra, AQShda kattalar va bolalar orasida 1.2 foiz odamda epilepsiya mavjud.

Biroq, bir holat mavjud bo‘lgan odamlarda ikkinchisining uchrash ehtimoli ancha yuqori. Milliy Neyrologik Kasalliklar va Insult Tadqiqot Instituti ma’lumotlariga ko‘ra, autizm spektridagi bolalarning 20-30 foizi voyaga yetganda epilepsiya rivojlantiradi. Bundan tashqari, epilepsiyasi bo‘lmagan autistik shaxslarda ham miya elektr faolligining g‘ayritabiiy o‘zgarishlari kuzatilishi mumkin.

2018 yilda o‘tkazilgan sharhda epilepsiya bilan og‘riganlarning taxminan 20 foizi autizm spektrida ekanligi, shuningdek, autistiklarning 20 foizida epilepsiya mavjudligi aniqlangan. 2013 yildagi 6000 nafar autistik bola ishtirokidagi tadqiqotda 12.5 foizida epilepsiya tashxisi qo‘yilgan, ammo 13 yoshdan kattalardagi ko‘rsatkich 26 foizga yetgan.

Olimlar autistik shaxslarda tutqanoqlar ko‘p uchrayotganini bilishadi, ammo buning aniq sabablari hali noma’lum. Shuningdek, nima uchun ba’zi autistiklar epilepsiyaga uchrashi, boshqalari esa uchramasligi ham tushunarsiz.

Autistik shaxsda epilepsiya rivojlanish xavfini oshiruvchi omillar

Sabablari aniq emas, ammo ba’zi omillar epilepsiya xavfini oshiradi.

• Aqliy qobiliyat: Epilepsiya va aqliy imkoniyati cheklangan shaxslar ko‘proq autizm spektrida bo‘lishi mumkin. Shuningdek, epilepsiyasi bo‘lgan autistiklarda aqliy nogironlik ehtimoli yuqori.
• Yosh: Epilepsiya autistiklarda o‘smirlik va kattalik davrida ko‘proq boshlanadi.
• Boshqa nevrologik kasalliklar: Depressiya, xavotir, kayfiyat o‘zgarishlari kabi qo‘shimcha nevrologik muammolar epilepsiyaga chalingan autistiklarda uchrashi mumkin.
• Jins: 2019 yildagi tadqiqotlarga ko‘ra, autizm erkaklarda ko‘proq, epilepsiya esa autizm spektridagi ayollarda biroz ko‘proq uchraydi.

Autizm spektridagi insonlarda qanday tutqanoqlar bo‘lishi mumkin?

Tutqanoqlar boshlanish joyi va tanaga ta’siriga qarab turlarga bo‘linadi.

Autistik shaxslarda turli xil tutqanoq turlari kuzatiladi. Bitta universal tutqanoq turi yoki miyadagi yagona joy mavjud emas.

Quyidagi tutqanoq turlari uchrashi mumkin:

• Qisman yoki fokal tutqanoqlar: Miyaning bir qismida boshlanadi, ong yo‘qolishi bo‘lishi mumkin, lekin doimo emas. Belgilari: mushaklarning siqilishi, ko‘z qimirlatish yoki lablarni silkitish kabi takroriy harakatlar, bosh yoki ko‘zning noodatiy harakatlari.
• Tonik tutqanoqlar: Mushaklar qattiqlashadi va zo‘riqadi, ko‘pincha orqa, qo‘l va oyoqlarda.
• Klonik tutqanoqlar: Mushaklarning takroriy tortilishi va qisilishi, ko‘p hollarda tananing ikkala tomonida.
• Generalizatsiyalangan tonik-klonik tutqanoqlar: Tanadagi ikki tomonning ham ta’sirlanishi bilan birga turli simptomlar namoyon bo‘ladi.
• Atonik tutqanoqlar: Mushaklarning tonusi yo‘qoladi, odam yiqilib tushishi yoki boshini yiqitishi mumkin.
• Absans tutqanoqlari: Diqqat yo‘qolishi, uzoqqa qarab turish va mayda mushak qisilishlari.
• Febril tutqanoqlar: Ko‘proq 3 oydan 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarda yuqori harorat sabab bo‘ladi. ASD bilan keyinchalik tashxis qo‘yilgan bolalarda febril tutqanoqlar tarixi bo‘lishi mumkin.

Autizm belgilari epilepsiyaga o‘xshash bo‘lishi mumkinmi?

Ba’zi autizm belgilari epilepsiya belgilariga o‘xshashi mumkin. Masalan, ikkala holat ham nutq, muloqot va koordinatsiyaga ta’sir qiladi.

2015 yildagi tadqiqotlar uzoq muddat epilepsiya bilan og‘riganlarda autizmga o‘xshash xulq-atvor, masalan ijtimoiy muloqotdagi qiyinchiliklar va diqqat etishmovchiligi kuzatilishini ko‘rsatdi.

Shuning uchun autistik bolalarda tutqanoqlarni aniqlash qiyin bo‘lishi mumkin. Bolalar til qiyinchiliklari tufayli o‘z simptomlarini yetarlicha tushuntira olmasligi mumkin, bu esa ota-ona va parvarishlovchilarning ehtiyotkor bo‘lishini talab qiladi.

Epilepsiya ehtimoli borligini ko‘rsatadigan belgilar:

• diqqatni jamlay olmaslik
• diqqatni yo‘qotish
• ko‘zlarining bo‘shashib, uzoqqa qarab qolishi
• takroriy sezgir harakatlar, masalan ko‘z qimirlatish yoki lablarni silkitish
• nodir sezgir holatlar, masalan auralar
• muvozanat va koordinatsiyaning buzilishi

Epilepsiya autizmga ta’sir qiladimi?

Epilepsiya bo‘lsa, autistik shaxs ko‘proq yordamga muhtoj bo‘lishi mumkin. 2013 yildagi tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, epilepsiyasi bo‘lgan autistik bolalarda autizm belgilari kuchliroq va ular ko‘proq giperaktiv bo‘ladi. Shuningdek, epilepsiyaga ega autistik kattalar ham ko‘proq qo‘llab-quvvatlashga muhtoj.

Olimlar epilepsiya autizmni keltirib chiqarmaydi deb hisoblaydi, shuningdek, autizm ham epilepsiyani qo‘zg‘atmaydi. Ammo boshqa omillar bir yoki ikkinchisining yuzaga kelish xavfini oshirishi mumkin.

Masalan, aqliy nogironligi bo‘lgan bolalarda epilepsiya rivojlanish ehtimoli yuqori. 2015 yildagi sharhga ko‘ra, aqliy nogironligi yo‘q autistik bolalarning 8 foizida epilepsiya yuz beradi, aqliy nogironligi mavjudlarda esa bu ko‘rsatkich 20 foizga yetadi.

Epilepsiyaga ega autistiklar ko‘pincha kattaroq yoshdagi shaxslardir. 2013 yildagi tadqiqotda ular ko‘proq aqliy qobiliyatining susayishi, nutq va muloqot qobiliyatining pasayishi hamda rivojlanish ko‘nikmalarining regressiyasiga duch kelishi aniqlangan.

Epilepsiyaning autizm simptomlariga ta’siri hali to‘liq ochilmagan. Ammo 2020 yilda o‘tkazilgan tadqiqot epilepsiyaga duch kelgan autistiklarda kundalik hayot ko‘nikmalarining pastligi kuzatilganini ko‘rsatdi. Kundalik hayot ko‘nikmalari deganda gigiena, kiyinish, xavf-xatardan saqlanish, ovqat tayyorlash, do‘st orttirish va ish faoliyati kabilar tushuniladi.

Kelajakda bu sohada qo‘shimcha tadqiqotlar olib borilishi zarur.

Autizm qanday aniqlanadi?

Autizmni aniqlovchi yagona test mavjud emas.

Shifokor bemorning tibbiy tarixini, xulq-atvorini va simptomlarini o‘rganib, standart diagnostika mezonlari bilan solishtiradi.

Autizm spektri kengligi sababli har bir insonda belgilar va ta’sir darajasi farq qiladi.

Shifokorlar va pediatrlar bolalarning yillik sog‘lomlik ko‘riklarida autizm simptomlari uchun skrining o‘tkazishadi. Agar bola epilepsiya tarixi yoki tashxisiga ega bo‘lsa, autizm uchun tekshiruvlar ko‘proq takrorlanishi mumkin.

Shifokorga berilishi mumkin bo‘lgan savollar

• Bolamda epilepsiya yoki autizm uchun qanday tezlikda skrining o‘tkazilishi kerak?
• Bolamda autizm bor. Epilepsiya belgilarini qanday aniqlashim mumkin?
• Bolamda epilepsiya bor. Autizm simptomlarini qanday kuzatishim kerak?
• Autistik bolamda tutqanoq bo‘ldi. Yana tutqanoq yuz berish xavfi qancha?
• Davolash yoki aralashuvlarni o‘zgartirish kerakmi?
• Dori vositalarining yon ta’sirlarini qanday aniqlayman?

Autizm spektridagi insonlarda epilepsiya qanday aniqlanadi?

Epilepsiya odatda ikki yoki undan ortiq sababsiz tutqanoq kuzatilganda tashxis qilinadi. Sababsiz deganda yuqori isitma yoki bosh jarohatlari kabi aniq sabablar yo‘qligi nazarda tutiladi.

Shifokorlar elektr faolligini o‘lchash uchun elektroensefalogramma (EEG) qo‘llashadi. Bu usul tutqanoq paytida miyadagi faoliyatni yozib boradi va epileptik faollikni aniqlashga yordam beradi.

Shuningdek, qon tekshiruvlari va miyani skanerlash usullari ham tashxisni aniqlashda qo‘llaniladi.

Autizm spektrida bo‘lish epilepsiyani aniqlash usullariga ta’sir qilmaydi; tashxis odatdagidek qo‘yiladi.

Autizm spektridagi insonlarda epilepsiyani qanday davolashadi?

Epilepsiyani davolash autistik bo‘lmagan odamlarnikidan farq qilmaydi.

Epilepsiya uchun antiepileptik dori vositalari buyuriladi. Ular tutqanoqlarni yengillashtirish va chastotasini kamaytirishga yordam beradi.

Ko‘p ishlatiladigan dori vositalari:

• karbamazepin (Carbatrol, Tegretol)
• gabapentin (Neurontin, Gralise)
• topiramat (Topamax)
• fenitoin (Dilantin, Phenytek)

Biroq, bu dori vositalarining yon ta’sirlari bo‘lishi mumkin, shuning uchun shifokorlar bemorlarni diqqat bilan kuzatib borishadi va kerak bo‘lsa, dorilarni almashtirishadi.

Epilepsiya bilan og‘rigan autistik bolalarda erta aralashuv juda muhim hisoblanadi. Bu bolalarning til, ijtimoiy ko‘nikmalari va xulq-atvorini uzoq muddat yaxshilashga yordam beradi.

Xulosa

Har bir autistik shaxsda tutqanoq yoki epilepsiya rivojlanmaydi. Shuningdek, har bir epilepsiya kasalligiga chalingan odamda autizm bo‘lmaydi. Ammo tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, epilepsiya va autizm ko‘pincha birga uchraydi, sabablari esa hali to‘liq ma’lum emas.

Agar sizda tutqanoq belgilari mavjud deb o‘ylasangiz, darhol nevrologga murojaat qiling.

Autistik bolalarda epilepsiya uchun skrining o‘tkazish erta davolashni boshlash uchun juda muhimdir. Shuningdek, epilepsiyasi bo‘lgan bolalar autizm belgilariga tekshirilishi kerak. Erta aralashuv autistik bolalarning hayot sifatini sezilarli darajada yaxshilashi mumkin.

Siz Jinsiy Salomatlik bo'yicha qiziqarli mavzular va tahliliy materiallarni 04-03-2022 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Autizm va Epilepsiya: Birga Uchraganda Bilishingiz Kerak Bo‘lgan Muhim Ma’lumotlar " sizga Jinsiy Salomatlik sohasidagi yangi tushunchalar va foydali maslahatlarni beradi. Har bir Mavzu diqqat bilan tahlil qilingan va foydalanuvchiga amaliy ma'lumot yetkazishga qaratilgan.

Autizm va Epilepsiya: Birga Uchraganda Bilishingiz Kerak Bo‘lgan Muhim Ma’lumotlar mavzusi sizning Jinsiy Salomatlik bo'yicha qarorlaringizni yanada oqilona qilishga yordam beradi. Saytimizdagi barcha mavzular, unikal va foydalanuvchi uchun qimmatli kontent hisoblanadi.