Autizm Spektri Kasalligi: Bilishingiz Kerak Bo‘lgan Hammasi

Autizm spektri kasalligi — bu bolalikda boshlanadigan neyro-rivojlanish buzilishlari guruhini ifodalaydi. Uning rivojlanishida genetik va atrof-muhit omillari muhim rol o‘ynaydi.

Autizm spektri kasalligi (ASK) deb ataladigan bu holat, insonning muloqot va ijtimoiy munosabatlarida farqliliklar bilan tavsiflanadi. ASKga chalingan odamlar ko‘pincha cheklangan va takrorlanuvchi qiziqishlar hamda xatti-harakatlar namoyish etadilar.

Autizm belgilarini qanday aniqlash mumkin?

ASKning alomatlari odatda 12-24 oylik davrda yaqqol seziladi, ammo ba'zan ular erta yoki kechroq ham yuzaga kelishi mumkin.

Dastlabki belgilar orasida til va ijtimoiy rivojlanishdagi kechikishlar mavjud bo‘lishi mumkin.

Diagnostik qo‘llanma DSM-5-TRga ko‘ra, autizm belgilarini ikki asosiy guruhga bo‘lish mumkin:

• muloqot va ijtimoiy aloqalardagi qiyinchiliklar
• takroriy va cheklangan xatti-harakatlar yoki faoliyatlar

Autizm tashxisi qo‘yish uchun har ikki guruhdagi belgilarning mavjudligi talab etiladi.

Muloqot va ijtimoiy aloqalardagi muammolar

ASK bo‘lgan bolalarda yoshiga qarab quyidagi belgilar kuzatiladi:

• Tug‘ilganidan boshlab: ko‘z bilan aloqa qilishda qiyinchilik
• 9 oygacha: ismini chaqirishga javob bermaslik, yuz ifodalarini sezmaslik
• 12 oygacha: oddiy o‘yinlarda ishtirok etmaslik, ota-onani maxsus nom bilan chaqirmaslik, imo-ishoralar kamligi
• 15 oydan boshlab: o‘z qiziqishlarini boshqalar bilan bo‘lishmaslik
• 18 oydan boshlab: boshqalar ko‘rsatgan narsaga e'tibor bermaslik
• 24 oydan boshlab: boshqalar qayg‘urayotganini sezmaslik, ikki so‘zdan ko‘p gapirmaslik
• 36 oydan boshlab: boshqa bolalar bilan o‘ynashga qo‘shilmaslik
• 48 oydan boshlab: tasavvur asosidagi o‘yinlarda ishtirok etmaslik
• 60 oydan boshlab: qo‘shiq aytmaslik, raqsga tushmaslik

Shuningdek, autizmli bolalar o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishda va boshqalarining his-tuyg‘ularini tushunishda ham qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.

Ba'zida ular nutqni rivojlantirishda kechikish yoki nutq uslubida noodatiy ohanglar — baland va qo‘shiqday yoki mexanik ovozda gapirish ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.

Shuningdek, ba'zi bolalarda hiperlеksiya — yoshga nisbatan oldindan o‘qish qobiliyati rivojlanishi kuzatiladi, ammo ular o‘qigan matnni to‘liq tushunmaydi.

Ularning boshqalar bilan muloqotda so‘zlashuvni davom ettirishda va imo-ishoralar orqali his-tuyg‘ularini ifoda etishda qiyinchiliklari bo‘lishi mumkin. Bu qiyinchiliklar kattalar yoshida ham davom etishi mumkin.

Takroriy va cheklangan xatti-harakatlar

Autizmga chalingan odamlar ko‘pincha quyidagi takroriy xatti-harakatlarni namoyish etadi:

• tebranish, qo‘l qoqish, aylanish yoki oldinga-orqaga yugurish kabi takroriy harakatlar
• o‘yinchoqlarni qat'iy tartibda joylashtirish va tartib buzilganda g‘azablashish
• ma'lum kundalik tartiblarga qattiq rioya qilish, masalan, yotishga borish yoki maktabga ketish
• eshitilgan so‘z yoki iboralarni takrorlash
• kichik o‘zgarishlarga juda ta'sirlanish
• ob'ektlarning ayrim qismlariga, masalan, o‘yinchoq g‘ildiragi yoki qo‘g‘irchoq sochlariga qiziqish
• sensorny reaktsiyalarda noodatiylik, masalan, tovushlar, hidlar yoki ta'mlarga o‘zgacha munosabat
• obsessiv qiziqishlar
• musiqaga yoki xotira qobiliyatiga oid noyob iste'dodlar

Boshqa xususiyatlar

Ba'zi autizmli odamlar quyidagi qo‘shimcha belgilarni ham ko‘rsatishi mumkin:

• harakat, til yoki kognitiv rivojlanishdagi kechikish
• siljishlar (seizurlar)
• oshqozon-ichak muammolari, masalan, qabziyat yoki diareya
• ortiqcha xavotir yoki stress
• kutilmagan yoki me'yordan tashqari qo‘rquv darajasi
• giperfaollik, e'tiborsizlik yoki impulsivlik
• kutilmagan hissiy reaksiyalar
• noodatiy ovqatlanish odatlari
• uyqu rejimining buzilishi
• o‘z-o‘zini stimulyatsiya qilish xatti-harakatlari (stimming)

Autizm turlari qanday?

DSM-5-TR diagnostik qo‘llanmasida autizm spektri kasalligining beshta turi yoki spetsifikatori mavjud:

• intellektual buzilish bilan yoki bo‘lmagan
• til buzilishi bilan yoki bo‘lmagan
• ma'lum tibbiy yoki genetik holat yoki atrof-muhit omili bilan bog‘liq
• boshqa neyro-rivojlanish, ruhiy yoki xulq-atvor buzilishlari bilan bog‘liq
• katatoniya bilan birga

Diagnostika paytida bitta yoki bir nechta spetsifikatorlar berilishi mumkin.

DSM-5-TRdan oldin, autizm tashxisi quyidagi nomlar bilan berilgan bo‘lishi mumkin edi:

• autistik buzilish
• Asperger sindromi
• aniqlanmagan rivojlanish buzilishi (PDD-NOS)
• bolalikdagi parchalanish buzilishi

Ushbu eski tashxislar o‘z kuchini yo‘qotmaydi va qayta baholanish shart emas.

Autizm sabablari nimada?

Autizmning aniq sababi hozircha noma'lum.

Biroq, quyidagi omillar xavfni oshirishi mumkin:

• darhol oila a'zolarida autizm mavjudligi
• ba'zi genetik mutatsiyalar
• Fragil X sindromi va boshqa genetik kasalliklar
• yoshi kattaroq ota-onadan tug‘ilish
• past tug‘ilgan og‘irlik
• metabolik muvozanatsizliklar
• og‘ir metallar va atrof-muhit zaharlanishiga duchor bo‘lish
• onaning virusli infeksiyalari tarixi
• homiladorlik davrida valproik kislota yoki talidomid (Thalomid) kabi dori vositalariga ta’sir

Vaksinalar va autizm

1998 yilda MMR (qizamiq, parotit va qizilcha) vaksinalari bilan autizm o‘rtasida bog‘liqlik taklif qilingan edi, ammo bu tadqiqot so‘ngra rad etilib, 2010 yilda olib tashlandi.

Autizmni qanday aniqlash mumkin?

Autizm tashxisi uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi:

• bir nechta skrining testlari
• genetik tekshiruvlar
• mutaxassislar tomonidan baholash

Rivojlanish skrininglari

Amerika Pediatriya Akademiyasi barcha bolalarni 18 va 24 oylikda autizm bo‘yicha skriningdan o‘tkazishni tavsiya qiladi.

Bu erta tashxis va yordam imkoniyatlarini oshiradi.

Eng keng tarqalgan skrining vositasi - Modified Checklist for Autism in Toddlers (M-CHAT).

Eslatma: skrining tashxis emas, ijobiy natija har doim autizm borligini anglatmaydi.

Boshqa tekshiruvlar

Shifokor quyidagi testlarni tavsiya qilishi mumkin:

• genetik kasalliklar uchun DNK testi
• xulq-atvor baholash
• ko‘z va eshitish tekshiruvlari
• mehnat terapiyasi skriningi
• rivojlanish bo‘yicha so‘rovnomalar

Tashxis qo‘yish

Ko‘pincha tashxis quyidagi mutaxassislar jamoasi tomonidan qo‘yiladi:

• bolalar psixologlari
• mehnat terapevtlari
• nutq va til patologlari

Autizmni davolash usullari

Autizmning davosi yo‘q, lekin turli terapiyalar yordamida simptomlar yengillashtirilishi va hayot sifati yaxshilanishi mumkin.

Eng ko‘p qo‘llaniladigan terapiyalar:

• xulq-atvor terapiyasi

Siz Jinsiy Salomatlik bo'yicha eng so'nggi yangiliklar va aktual voqealarni 23-08-2024 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Autizm Spektri Kasalligi: Bilishingiz Kerak Bo‘lgan Hammasi " sizga Jinsiy Salomatlik sohasidagi eng dolzarb va ishonchli ma'lumotlarni taqdim etadi. Har bir yangilik chuqur tahlil qilingan va sizga foydali bilimlar berish uchun tayyorlangan.

Autizm Spektri Kasalligi: Bilishingiz Kerak Bo‘lgan Hammasi haqidagi ma'lumotlar sizga Jinsiy Salomatlik bo'yicha qarorlaringizni yanada to'g'ri qilishga yordam beradi. Saytimizda yangiliklar doimiy yangilanadi va Jurnalstika standartlariga to'liq javob beradi.