Tunda uyg‘oq qolish miyaga qanday ta'sir qiladi: neyrologlardan izoh
Neyroloqlar tun yarmida uyg‘oq qolishning miyadagi neyro-fiziologik o‘zgarishlarga sabab bo‘lishini aytmoqda. Tadqiqotlar qaror qabul qilish, axborotni tahlil qilish va motivatsiya tizimiga ta’sirini ko‘rsatadi.
Biologik soatlarimiz tunda uyg‘oq bo‘lishga moslashgan bo‘lsada, kechaga yetib kelgan paytda ham miyamizdagi jarayonlar o‘zgaradi. Yaqin yillarda nashr etilgan Frontiers in Network Physiology jurnali maqolasi bu o‘zgarishlarning inson faoliyatiga qanchalik ta’sir qilishi haqida muhim dalillar beradi.
Shifokorlar ta’kidlashicha, tunda uyg‘oq qolish nafaqat xohish-ku, aql-zaruriyatlarimizga ham ta’sir qiladi. Bu, ayniqsa, nafas chiqarishda xavfli hollarga, yomon odatlarga yoki impulsiv harakatlarga sabab bo‘lishi mumkin. Bu xavfli bo‘lishi mumkin, degan ogohlantirish bor.
Asosiy fikr shundaki — inson biologik soatlari uyquga qaratilgan bo‘lib, tunda uyg‘oq qolish o‘z-o‘zidan miya faoliyatini yoqimli holga keltirmaydi. Bu evolyutsion nuqtai nazardan qaralsa, uyquga tayyorlanish jarayonlarini kuchaytirar ekan.
Elizabet B. Klerman, Massachusetts General Hospital nevrologiya bo‘limi doktoranti, Harvard Medical School professori, maqola muallifi
Klerman o‘z ishini «tadqiqotdan ko‘ra tadqiqotlar kengroq kengaytirilishi lozim» deb tavsiflaydi. Unga ko‘ra, global miqyosdagi yanada chuqurroq o‘rganishlar tunlardagi biokimyoviy farqlar qanday kechishi va inson xulq-atvoriga qanday ta’sir qilishi haqida yanada aniq ma’lumot beradi.
Uzoq muddatli ta’sirlar orasida kechasi ishlaydiganlar — pilotlar, shifoxonalar xodimlari, politsiya xodimlari hamda mudofaa bo‘yicha mutaxassislar o‘z xodimlik ishlarini xavfsiz va samarali davom ettirish uchun tegishli yo‘riqlarni ishlab chiqish zarurligini aytadi. Tadqiqotlar shuningdek, zo‘ravonlik, psixoaktiv moddalar bilan bog‘liq buzilishlar va o‘z-o‘ziga zarar yetkazish xavfini kamaytirish yo‘llarini ham aniqlashga yordam beradi.
«Ayni paytda odamlarda tun davomida uyg‘oq qolish harqandayi bo‘ladi», deydi Klerman. «Ko‘proq tadqiqotlar ularning sog‘lig‘i, xavfsizligi va jamiyatdagi o‘zaro munosabatlariga qanday ta’sir qilishini ochib berishi shart.»
24 soatlik davrda nerv tizimining faolligi o‘zgaradi; bu esa inson atrof-muhitni qanday qabul qilishi va unga qanday munosabatda bo‘lishini ta’sir qiladi. Masalan, ertalab xavfsiz va ijobiy tuyg‘ular ko‘proq paydo bo‘ladi, tun bo‘yi esa ko‘proq salbiy baholashga moyillik paydo bo‘ladi. Bundan tashqari, kecha xavfli xatti-harakatlar ehtimoli oshishi mumkin, chunki dopamin ishlab chiqarilishi ko‘tariladi. Bu holatlar amaliy hayotda bexatar bo‘lmagan qarorlar qabul qilishga olib kelishi mumkin.
Qisqa xulosada, bu tadqiqotlar tunlardagi uyg‘oq qolish holatlarining odamlar hayotiga chuqur ta’sir qilishi mumkinligini ko‘rsatadi. Ular ish rejalarini va xavfsizlik choralarini yangicha ko‘rib chiqishga turtki beradi.
Asosiy xulosa: tun davomida uyg‘oq qolish miya faoliyatini o‘zgartiradi va sog‘liq hamda xavfsizlik uchun maxsus choralar ko‘rilishi zarurligini ko‘rsatadi.