Psixologiyada Aralashuv Nima va Uning Turlari

Aralashuv tushunchasi, turlari va amaliy misollar

Aralashuv - uzoq muddatli xotirada unutish jarayonini tushuntirish uchun ishlab chiqilgan nazariyalardan biridir. Bu hodisa xotirada saqlangan ma'lumotlarning bir-biriga ta'sir qilib, ularni yoddan chiqarishda qiyinchilik tug'dirishi bilan izohlanadi.

Ushbu maqolada aralashuv nazariyasining tarixi, uning rivojlanishi, shuningdek, psixologiyada mavjud bo‘lgan ikki asosiy turi – proaktiv va retroaktiv aralashuv haqida batafsil ma’lumot beriladi.

Aralashuv Nima?

Asosan, aralashuv shunday holatki, unda biror ma’lumot boshqa o‘xshash ma’lumotni eslab qolishni qiyinlashtiradi. O‘xshash xotiralar o‘rtasida raqobat yuzaga keladi, natijada ba’zi xotiralar unutilishi yoki yoddan chiqishi mumkin. Shuning uchun, uzoq muddatli xotirada saqlangan ma’lumotlarni qisqa muddatli xotiraga qayta olib kelish qiyinlashadi.

Masalan, kimdir dushanba kuni nonushta qilganini eslashga harakat qilganda, boshqa kunlardagi o‘xshash nonushtalar esga tushib, chalkashlik yuzaga kelishi mumkin.

Aralashuv Nazariyasining Tarixi

Psixolog olimlar xotira qanday ishlashi va odamlar nima uchun ba’zan unutishi haqida uzoq yillardan beri tadqiqotlar olib bormoqda. Aralashuv nazariyasi bu sohadagi muhim tushunchalardan biridir.

Ilk tadqiqotlardan birida, Jon A. Bergstrom ishtirokchilarni kartalarni ikki guruhga ajratishga topshirdi. Ikkinchi guruh kartalar joyini o‘zgartirish natijasida ishtirokchilarning ishlash tezligi pasaygani kuzatildi, bu esa birinchi topshiriqdagi qoidalar ikkinchi topshiriqdagi qoidalarni eslashga xalaqit berganini ko‘rsatdi.

1900 yilda Muller va Pilzecker o‘rganish jarayonidan keyin 10 daqiqa ichida yangi material berilganida, odamlar yangi o‘rganilgan ma’lumotni eslab qolish qiyinlashishini aniqladilar. Ular buni xotirani mustahkamlash jarayoni deb atashdi.

Xotirani Mustahkamlash Nima?

Yo‘qolish Nazariyasi

1950-yillarda psixolog Benton J. Andervud Ebbinghausning unutish egri chizig‘ini tahlil qilib, unutish faqat vaqt o‘tishi bilan emas, balki oldin o‘rganilgan ma’lumotlar ta’sirida ham yuzaga kelishini aniqladi.

Yo‘qolish nazariyasi xotira vaqt o‘tishi bilan zaiflashishini tushuntiradi, biroq xotira yodga olishga ta’sir qiluvchi boshqa omillar ham mavjud.

Haqiqiy hayotda xotira shakllanishi va undan foydalanish orasida ko‘plab yangi ma’lumotlar o‘rganiladi, bu esa aralashuvga olib keladi.

Aralashuvning Ikkita Asosiy Turi

Psixologiyada aralashuvning ikki turi mavjud: proaktiv va retroaktiv aralashuv.

• Proaktiv aralashuv: Eski xotiralar yangi xotiralarni eslab qolishni qiyinlashtiradi.
• Retroaktiv aralashuv: Yangi o‘rganilgan ma’lumotlar eski xotiralarni eslab qolishga xalaqit beradi.

Proaktiv Aralashuv

Bu turda ilgari o‘rganilgan ma’lumotlar yangi ma’lumotlarni yodda saqlashga to‘sqinlik qiladi. Masalan, yangi uyga ko‘chib o‘tganda eski manzilni yozib qo‘yish holatlari shular jumlasidandir.

Retroaktiv Aralashuv

Bu holatda yangi ma’lumotlar eski ma’lumotlarni eslashni qiyinlashtiradi. Masalan, musiqachi yangi qo‘shiqni o‘rganganidan so‘ng, eski qo‘shiqni eslab qolishda qiynalishi mumkin.

Tadqiqotlarga ko‘ra, o‘rganilgan ma’lumotlarning taxminan 70% 24 soat ichida unutiladi.

Retroaktiv aralashuvni kamaytirish uchun ortiqcha o‘rganish (overlearning) samarali usul hisoblanadi, bunda yangi ma’lumotlar o‘rganilgandan keyin ham takrorlanadi.

Aralashuvga Misollar

Misol uchun, talaba psixologiya imtihoniga tayyorlanayotganda, o‘rganish va imtihon orasida boshqa fanlarni o‘rganishi, ishlashi yoki boshqa faoliyatlar bilan shug‘ullanishi mumkin. Bu yangi ma’lumotlar eski ma’lumotlarga raqobat qilishi natijasida imtihonda ma’lumotlarni eslash qiyinlashadi.

• Telefon raqamini o‘zgartirganda, eski raqamni ko‘proq yodda saqlash yangi raqamni eslashga to‘sqinlik qiladi.
• Do‘konga borishdan oldin xarid qilish ro‘yxatini yodlash, keyin yangi retsept o‘qish xarid ro‘yxatini eslashni qiyinlashtirishi mumkin.
• Imtihondan oldin o‘rganilgan yangi ma’lumotlar oldingi ma’lumotlarni eslashga xalaqit beradi.
• Yangi til o‘rganayotgan odam ona tilining qoidalarini yangi tilga qo‘llashga harakat qilishi, bu esa yangi til grammatikasini o‘rganishni qiyinlashtiradi.
• O‘qituvchi har yili yangi o‘quvchilar ismlarini eslashda oldingi yillardagi o‘quvchilar ismlari bilan aralashtirishi mumkin.

Aralashuv Bo‘yicha Tadqiqotlar

Tadqiqotchilar aralashuv ta’sirini ko‘rsatish uchun ko‘pincha o‘xshash ma’lumotlar taqdim etadilar. O‘xshashlik qanchalik yuqori bo‘lsa, aralashuv shunchalik kuchayadi.

Ilk Tadqiqotlar

Ilk tadqiqotlarda ishtirokchilar ikki bo‘g‘inli sifatlarni yodlashga majbur qilindi. Keyin ular beshta turli ro‘yxatdan birini yodlashga harakat qilishdi. Ro‘yxatlar orasidagi o‘xshashlik kamaygani sari eslab qolish yaxshilandi.

So‘nggi Tadqiqotlar

2018 yilda o‘tkazilgan tadqiqotda retroaktiv aralashuv o‘rganish va xotirani mustahkamlashga salbiy ta’sir ko‘rsatgani aniqlandi. Interferensiya vazifalari xotira samaradorligini 20% ga kamaytirdi, ayniqsa tez o‘rganuvchilar uchun ta’siri kuchliroq bo‘ldi.

Aralashuv o‘rganish jarayonida muhim rol o‘ynaydi: oldingi o‘rganilgan ma’lumotlar yangi o‘rganishga, yangi ma’lumotlar esa eski ma’lumotlarga ta’sir qiladi. Yosh bolalarda retroaktiv aralashuv kuchliroq bo‘lishi mumkin, ammo yosh o‘tishi bilan bu ta’sir kamayadi.

Aralashuv Nazariyasining Amaliyoti

Aralashuv nazariyasi kundalik hayotda xotirani yaxshilash uchun foydalanish mumkin. Ma’lumotni boshqalardan farq qiladigan, esda qoladigan shaklda o‘rganish aralashuvni kamaytiradi.

Masalan, mnemonik usullar, qo‘shiqlar yoki she’rlar yordamida ma’lumotni yodda saqlashni osonlashtirish mumkin. Shuningdek, muntazam takrorlash va ortiqcha o‘rganish usullari yangi xotira barqarorligini oshiradi.

Xulosa

Aralashuv unutish sabablari orasida muhim o‘rin tutadi. O‘xshash xotiralar o‘rtasidagi raqobat ma’lumotlarni eslashni murakkablashtiradi va yangi xotiralarni shakllantirishga to‘sqinlik qiladi.

Laboratoriya sharoitida aralashuvning mavjudligi va ta’siri tasdiqlangan, ammo haqiqiy hayotda uning aniq ta’sirini aniqlash murakkabroq.

Qo‘shimcha mavzular:

• Psixologiya
• Nazariyalar

Manbalar va qo‘shimcha o‘qish uchun yuqoridagi havolalar orqali tanishishingiz mumkin.

Muallif: Kendra Cherry, MSEd. Kendra Cherry psixologiya bo‘yicha mutaxassis, o‘qituvchi va "Psixologiya haqida hamma narsa" kitobi muallifidir.

Siz Psixologiya Nazariyalari bo'yicha eng so'nggi yangiliklar va aktual voqealarni 07-11-2023 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Psixologiyada Aralashuv Nima va Uning Turlari " sizga Psixologiya Nazariyalari sohasidagi eng dolzarb va ishonchli ma'lumotlarni taqdim etadi. Har bir yangilik chuqur tahlil qilingan va sizga foydali bilimlar berish uchun tayyorlangan.

Psixologiyada Aralashuv Nima va Uning Turlari haqidagi ma'lumotlar sizga Psixologiya Nazariyalari bo'yicha qarorlaringizni yanada to'g'ri qilishga yordam beradi. Saytimizda yangiliklar doimiy yangilanadi va Jurnalstika standartlariga to'liq javob beradi.