O‘zbekistonda Zo‘ravonlik Belgilari: Bolalikdagi Uch Xatti-harakatning Sirli Bog‘lanishi

Macdonald triadi – bu farzandlik davridagi uch xil xatti-harakat asosida odam kelajakda seriyali jinoyatchiga aylanishi mumkinligini taxmin qiluvchi nazariya:

• hayvonlarga, ayniqsa uy hayvonlariga nisbatan shafqatsizlik yoki zo‘ravonlik qilish
• yong‘in qo‘yish yoki kichik darajadagi arson harakatlari
• doimiy ravishda yotoqda hojat qilish

Ushbu g‘oya birinchi bor 1963-yilda psixiatr J.M. Macdonald tomonidan ilgari surilgan va u bolalikdagi ushbu odatlar bilan kattalikdagi zo‘ravonlik o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligini ta’kidlagan.

Ammo inson xulq-atvori va psixologiyasi haqidagi bilimlar so‘nggi o‘n yilliklarda jiddiy rivojlandi.

Bugungi kunda ko‘plab bolalar hayvonlarga shafqatsizlik qilish, yong‘in qo‘yish yoki yotoqda hojat qilish kabi xatti-harakatlarni ko‘rsatishi mumkin, ammo ularning barchasi zo‘ravon seriyali jinoyatchiga aylanmaydi.

Macdonald triadining uchta asosiy belgilari

Macdonald nazariyasida uch asosiy xatti-harakat zo‘ravonlikning kelajakdagi belgisi sifatida ko‘riladi:

Hayvonlarga shafqatsizlik

Macdonald fikricha, bolalar uzoq vaqt davomida kattalarning, ayniqsa vakolatli shaxslarning zo‘ravonligi va kamsitishidan aziyat chekishi natijasida o‘z g‘azabini zaif va himoyasiz hayvonlarga qarata ko‘rsatadi. Bu ularga atrof-muhit ustidan nazoratni his qilish imkonini beradi, chunki kattalarga qarshi kuch ishlata olishmaydi.

Yong‘in qo‘yish

Yong‘in qo‘yish bolalar uchun kattalarning kamsituvchi xatti-harakatlariga javoban agressiyani namoyon etish vositasi sifatida qaraladi. Bu ko‘pincha kelajakdagi zo‘ravonlik belgisi sifatida ko‘riladi, chunki yong‘in qo‘yish ko‘ngilsizlik va g‘azabni tashqi ko‘rinishda namoyon qiluvchi harakatdir.

Yotoqda hojat qilish (enurezis)

Macdonaldga ko‘ra, besh yoshdan keyin davom etadigan yotoqda hojat qilish bolalardagi kamsitilish va uyatsizlik hissiga bog‘liq bo‘lib, bu esa ularning o‘zini noqulay va bechora his qilishiga olib keladi. Bu holat stress va xavotirlarni kuchaytirishi mumkin.

Bu nazariya qanchalik to‘g‘ri?

Macdonald o‘zi ham ushbu uch xatti-harakat orasida to‘liq va aniq bog‘liqlik yo‘qligini tan olgan. Shunga qaramay, ko‘plab tadqiqotchilar bu aloqani tekshirishda davom etmoqda.

Tadqiqotlarda ko‘rilgan natijalar

1966-yilda psixiatrlar Daniel Hellman va Nathan Blackman tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotda 88 zo‘ravonlik sodir etgan shaxslar tahlil qilingan. Ulardan faqat 31 nafari Macdonald triadining to‘liq belgilari bilan mos kelgan, qolganlari esa faqat qisman ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan.

Ijtimoiy o‘rganish nazariyasi

2003-yilda o‘tkazilgan tadqiqotda ijtimoiy o‘rganish nazariyasi asosida bolalikdagi hayvonlarga shafqatsizlik kelajakda odamlar bilan zo‘ravonlik qilishga olib kelishi mumkinligi ko‘rsatildi. Bu nazariya shaxsning o‘rganilgan odatlar orqali xulqini shakllantirishini ta’kidlaydi. Biroq, ushbu tadqiqot faqat beshta ishtirokchi ma’lumotiga asoslanganligi uchun ehtiyotkorlik bilan qarash tavsiya etiladi.

Takroriy zo‘ravonlik nazariyasi

2004-yilgi tadqiqotda esa hayvonlarga nisbatan takroriy zo‘ravonlik odamga nisbatan zo‘ravonlik ehtimolini oshirishi aniqlangan. Shuningdek, aka-uka yoki opa-singillarning mavjudligi bu holatni kuchaytirishi mumkinligi aytilgan.

Zamonaviy qarashlar

2018-yilda o‘tkazilgan keng qamrovli tahlil Macdonald triadi nazariyasining ko‘p jihatdan noto‘g‘ri ekanligini ko‘rsatdi. Tadqiqotchilar, triad belgilarining ko‘proq disfunktsional oilaviy muhitni ko‘rsatadigan belgi ekanligini ta’kidlagan.

Ushbu nazariyaning tarixi va ommaviylashuvi

Macdonaldning nazariyasi ilmiy tekshiruvlar natijasida to‘liq tasdiqlanmagan bo‘lsa-da, u ommaviy axborot vositalarida va adabiyotlarda keng tarqalgan.

1988-yilda FBI agentlari tomonidan yozilgan bestseller kitob ushbu nazariyani keng jamoatchilikka tanitdi, ayniqsa jinsiy zo‘ravonlik va qotillik bilan bog‘liq holda.

So‘nggi yillarda Netflixda namoyish etilgan “Mindhunter” seriali orqali ham ushbu mavzuga qiziqish yana oshdi, u FBI profaylerining hayoti va ish faoliyatiga bag‘ishlangan.

Zo‘ravonlikni aniqlash uchun yaxshiroq ko‘rsatkichlar

Zo‘ravonlik yoki qotillikni oldindan aniq bashorat qilish deyarli mumkin emas. Biroq, o‘nlab yillik tadqiqotlar asosida ba’zi xulq-atvor namunalari zo‘ravon shaxslar orasida keng tarqalganligi aniqlangan.

Bulardan eng ko‘p uchraydiganlari antisotsial shaxsiyat buzilishi, ya’ni sotsiopatlik belgilaridir. Sotsiopatlar har doim zo‘ravonlik qilmaydi, ammo ularning ko‘plab xatti-harakatlari, ayniqsa bolalikdagi o‘tkazgan xulq-atvori, katta yoshda zo‘ravonlikka olib kelishi mumkin.

Quyidagi belgilarga e’tibor berish muhim:

• boshqalar huquqlarini hurmat qilmaslik
• to‘g‘ri va noto‘g‘rini ajrata olmaslik
• xato qilgani uchun pushaymonlik yoki hamdardlik ko‘rsatmaslik
• takroriy yoki patologik yolg‘on gapirish
• boshqalarni o‘z foydasiga manipulyatsiya qilish yoki zarar yetkazish
• qonunni takroran buzish va buning uchun hech qanday javobgarlikni sezmaslik
• xavfsizlik va shaxsiy mas’uliyat qoidalariga beparvolik
• kuchli o‘z-o‘zini sevish, ya’ni narkissizm
• tanqidga juda sezgir yoki tez jahli chiqish
• birinchi qarashda jozibali ko‘rinish, ammo qiyinchilik yuzaga kelganda tez yo‘qoladigan samimiylik

Xulosa

Macdonald triadi nazariyasi ko‘plab hollarda oshirib yuborilgan. Ba’zi tadqiqotlar bu uch xatti-harakatning zo‘ravonlikka olib kelishi mumkinligini ko‘rsatgan bo‘lsa-da, ularning kelajakdagi qotillik yoki seriyali jinoyatchilikka aniq ko‘rsatkich ekanligi isbotlanmagan.

Ko‘pincha, ushbu xatti-harakatlar bolaning zo‘ravonlik yoki e’tiborsizlikka uchraganligi bilan bog‘liq bo‘lib, ularni e’tiborsiz qoldirish kelajakda muammolarni kuchaytirishi mumkin.

Biroq, shunga o‘xshash sharoitda o‘sgan boshqa bolalar bunday xatti-harakatlarni namoyon qilmasligi ham mumkin. Shu bois, Macdonald triadining uchta xatti-harakati kelajakdagi zo‘ravonlikka kafolatlangan yo‘l emasligini yodda tutish muhimdir.

Siz Jinsiy Salomatlik bo'yicha eng so'nggi yangiliklar va aktual voqealarni 28-03-2020 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " O‘zbekistonda Zo‘ravonlik Belgilari: Bolalikdagi Uch Xatti-harakatning Sirli Bog‘lanishi " sizga Jinsiy Salomatlik sohasidagi eng dolzarb va ishonchli ma'lumotlarni taqdim etadi. Har bir yangilik chuqur tahlil qilingan va sizga foydali bilimlar berish uchun tayyorlangan.

O‘zbekistonda Zo‘ravonlik Belgilari: Bolalikdagi Uch Xatti-harakatning Sirli Bog‘lanishi haqidagi ma'lumotlar sizga Jinsiy Salomatlik bo'yicha qarorlaringizni yanada to'g'ri qilishga yordam beradi. Saytimizda yangiliklar doimiy yangilanadi va Jurnalstika standartlariga to'liq javob beradi.