Kanserogenlar haqidagi 12 keng tarqalgan noto‘g‘ri tushuncha

Sog‘lom ovqatlanish muhim, ammo u har doim ham barcha muammolarni hal qilmaydi; kolbasa esa har doim zararli deb bo‘lmaydi.

Agar qulay bo‘lsa, maqolani podkast shaklida tinglashingiz mumkin.

“Kanserogen” so‘zi lotincha cancer — «saraton» so‘zidan kelib chiqqan. Bu atama saraton kasalligiga olib kelishi mumkin bo‘lgan barcha omillarni ifodalaydi.

Bu tushuncha juda keng tarqalgan bo‘lib, ko‘pincha noto‘g‘ri qo‘llaniladi: ayrim moddalar yoki hodisalar saraton bilan bog‘lanmay turib, ularga kanserogenlik xususiyati beriladi yoki aksincha, xavfli omillar e’tibordan chetda qoladi. Quyida kanserogenlar haqida eng mashhur miflarni ilmiy nuqtai nazardan tahlil qilamiz.

1. Kanserogenlar faqat oziq-ovqat mahsulotlaridandir

Bu noto‘g‘ri tushuncha. Kanserogenlar keng doiradagi omillarni o‘z ichiga oladi: ular nafaqat qo‘l bilan ushlanadigan yoki iste’mol qilinadigan narsalar, balki tabiiy hodisalar va boshqa sabablar ham bo‘lishi mumkin. Ularning umumiy jihati — barchasi saraton rivojlanishiga olib kelishi mumkin.

Kanserogenlar faqat oziq-ovqat emas, balki quyidagilar ham bo‘lishi mumkin:

• zararli odatlar — tamaki chekish, spirtli ichimliklar;
• tabiiy omillar — ultrabinafsha nurlar, radon gazi, ba’zi infeksiyalar (masalan, gepatit C virusi, inson papilloma virusi, Epstein-Barr virusi);
• tibbiy omillar — turli radiatsiya turlari, ayrim dori vositalari qabul qilish;
• zaharlangan ish joylari — kimyoviy moddalarga ta’sir qilish;
• atrof-muhit ifloslanishi — avtomobil chiqindilari, sanoat chiqindilari;
• genetik xususiyatlar.

2. Barcha kanserogenlar xavfli va albatta saratonga olib keladi

Kanserogenlar ro‘yxatida minglab moddalar va omillar mavjud. Lekin olimlar hali aniq ayta olmaydi, qaysi mahsulot yoki hodisa albatta saraton keltirib chiqaradi, qaysi biri yo‘q. Saraton rivojlanishi uchun ko‘plab shartlar bir vaqtning o‘zida yuzaga kelishi kerak.

Ba’zi kanserogenlar faqat ma’lum turdagi ta’sirda xavf tug‘diradi: masalan, ularga faqat tegish yoki nafas olish yetarli emas, ularni yutish kerak. Doza, ta’sir vaqti, shaxsning genetik xususiyatlari ham muhim. Bu omillar hali to‘liq o‘rganilmagan.

Natijada, kimdir har kuni tamaki chekib, saraton kasalligiga chalinadi, boshqasi esa o‘n yillar davomida zararli odatlarsiz yashaydi.

Shuning uchun qaysi kanserogen siz uchun xavfli ekanligini oldindan bilish imkonsiz. Eng yaxshi yo‘l — kanserogen ta’sirni imkon qadar kamaytirish, ammo bu ham 100% himoya bermaydi.

3. Kimyoviy moddalardan qochib, sog‘lom turmush tarzini olib borish saraton kasalligidan himoya qiladi

Ko‘pchilik shunday deb o‘ylaydi: ilgari odamlar tabiiy ovqat yeyishar, kimyoviy moddalar bilan aloqa qilmas edilar, shuning uchun saraton kasalligi kam edi. Ammo bu fikr noto‘g‘ri.

DNK mutatsiyalariga olib keladigan omillar orasida tabiiy sabablar ham bor: birxil ovqatlanish, ba’zi zamburug‘lar, ayrim infektsiyalar.

Jons Hopkins universiteti olimlari saraton keltirib chiqaruvchi mutatsiyalarning ikki uchdan bir qismi DNKning tabiiy ko‘payishidagi tasodifiy xatoliklar natijasida yuzaga kelishini aniqladilar. Qolgan qismi esa kanserogen ta’sir bilan bog‘liq.

Saraton kasalliklari atrof-muhit qanchalik toza bo‘lishidan qat’i nazar yuzaga keladi.

Bert Fogelshtein, Onkologiya professori

Shuning uchun, sog‘lom turmush tarzini olib boruvchi odamlar ham saraton kasalligiga chalinishi mumkin.

4. Meva, sabzavot va yong‘oqlarda kanserogenlar yo‘q

Ko‘pincha shunday deb o‘ylashadi, chunki o‘simlik mahsulotlari antioksidantlarga boy. Antioksidantlar organizmni DNK mutatsiyalaridan himoya qiladi.

Ammo o‘simliklarda foydali moddalar borligi ularni to‘liq xavfsiz qiladi degani emas.

Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining Kanser tadqiqotlari agentligi (IARC) kanserogenlar ro‘yxatida ba’zi o‘simliklar va ularning mahsulotlarini ham kiritgan. Masalan, kokos yog‘i va aloe potentsial kanserogen hisoblanadi.

Eng kuchli kanserogenlardan biri — aflatoksinlar. Ular mog‘or zamburug‘i tomonidan don va yong‘oqlarda ishlab chiqariladi, masalan, yer yong‘og‘i yog‘ida.

Sabzavot va mevalarda, hatto o‘g‘itlarsiz yetishtirilganlarda ham nitratlar mavjud — azot kislotasining tuzlari, o‘simliklarning o‘sishi uchun zarur. Inson organizmida ular toksik nitritlarga, keyinchalik kanserogen nitrozaminlarga aylanadi.

Yaxshi sifatli sabzavot va mevalarda nitrat miqdori kam bo‘lib, jiddiy xavf tug‘dirmaydi, ammo azotli o‘g‘itlar ishlatilgan mahsulotlarda bu miqdor oshishi mumkin.

Yana bir xavf omili — pestitsidlar. Bu kimyoviy vositalar saraton, ayniqsa leykoz, miya, prostata va buyrak saratoni rivojlanishiga bog‘liq.

5. Ko‘p kofe ichish saratonga olib keladi

Kofe IARC ro‘yxatida kanserogenlar qatorida ko‘rsatilgan, ammo bu ro‘yxatni yaxshilab tushunish kerak.

IARC barcha moddalarga xavf darajasini ko‘rsatadigan raqamli kod beradi:

• 1 — inson uchun kanserogen;
• 2A va 2B — inson uchun potentsial kanserogen; 2A — yuqori ehtimollik bilan, 2B — ehtimoliy;
• 3 — inson uchun kanserogen emas, lekin hayvonlarda ba’zida kuzatilgan;
• 4 — inson uchun kanserogen emas.

Kofe 3-kategoriya hisoblanadi: insonlarda kanserogen emas.

6. Go‘sht va kolbasa iste’mol qilish saratonga olib keladi

Bu fikrda ilmiy asoslar bor. Qizil go‘sht (cho'chqa, mol go‘shti) 2A kategoriyasiga kiradi, qayta ishlangan go‘sht mahsulotlari (kolbasa, sosiska, dudlangan mahsulotlar) esa 1-kategoriya, ya’ni inson uchun aniq kanserogen hisoblanadi.

Ammo bu degani, quyosh nuri yoki dudlangan go‘sht rentgen nuri yoki plutoniy kabi xavfli degani emas. IARC faqat ilmiy dalillar asosida kanserogenlik darajasini ko‘rsatadi, xavf darajasini emas.

Go‘sht va kolbasa saraton, ayniqsa kolorektal saraton bilan bog‘liq, ammo bu jarayon tez va har doim yuzaga kelmaydi. Bu siz iste’mol qilgan miqdorga bog‘liq.

JSST ma’lumotiga ko‘ra, kuniga 50 grammdan ortiq qayta ishlangan go‘sht iste’mol qilish kolorektal saraton xavfini 18% ga oshiradi. Ammo JSST qizil va qayta ishlangan go‘shtni to‘liq tark etishni emas, balki miqdorini kamaytirishni tavsiya qiladi, chunki hayvon oqsili sog‘liq uchun muhimdir.

Xavfni kamaytirish uchun kuniga 50-70 grammdan ortiq go‘sht yoki kolbasa iste’mol qilmaslik tavsiya etiladi.

7. Asosiy kanserogenlar — stress va ruhiy azoblar

Psixosomatik nazariyalar keng tarqalgan. Ba’zilar saratonni ichki ruhiy azoblar, o‘zini sevmaslik natijasi deb hisoblaydi.

Ammo stress yoki boshqa his-tuyg‘ular DNK mutatsiyalariga olib kelishi haqida ilmiy dalillar yo‘q.

Biroq doimiy stress zararli odatlarni keltirib chiqarishi mumkin — tamaki, spirtli ichimliklar, ortiqcha ovqatlanish, jismoniy faollikning kamayishi. Bu omillar saraton xavfini oshiradi. JSST bu xatti-harakatlarni saraton o‘limining asosiy sabablaridan deb hisoblaydi:

• ortiqcha vazn;
• meva va sabzavot yetishmasligi;
• jismoniy faollikning pastligi;
• tamaki va spirtli ichimliklar.

Shunday qilib, stressdan ko‘ra, sog‘lom turmush tarziga e’tibor berish muhim.

8. Teflonli idishda ovqat pishirish uni kanserogen qiladi, ayniqsa chizilgan bo‘lsa

Bu fikrda biroz haqiqat bor. Teflon qoplamasini ishlab chiqarishda ba’zida perfloroktan kislotasi (PFOK) ishlatiladi, u potentsial kanserogen (IARC 2A kategoriyasi). Yuqori haroratda bu modda havoga chiqishi mumkin.

Ammo amaliy tadqiqotlarda bunday xavf tasdiqlanmadi. Misol uchun, Pitsburg universiteti kimyo professori Robert Uolk ta’kidlaganidek, ishlab chiqarish jarayonida PFOK qoplamadan to‘liq chiqariladi.

Teflon mahsulotida PFOK yo‘q, shuning uchun idish saraton keltirib chiqarmaydi.

Robert Uolk, kimyo professori, WebMD sharhi

Food Additives and Contaminants jurnalida chop etilgan tadqiqotda 26 ta teflonli idish 250°C da 30 daqiqa qizdirildi, zararli moddalar na havoda, na ovqatda aniqlanmadi.

Faqat haddan tashqari qizdirilganda, PFOK bug‘lari nafas olinsa, grippga o‘xshash alomatlar paydo bo‘lishi mumkin. Amerikadagi onkologiya jamiyati ta’kidlashicha, boshqa sog‘liq uchun xavf yo‘q.

9. Mikroto‘lqinli pech ovqatga kanserogen qo‘shadi

Mikroto‘lqinli pech faqat ovqatni isitadi, uning kimyoviy yoki molekulyar tuzilishini o‘zgartirmaydi. Mikroto‘lqinli nurlar DNK ga ta’sir qilmaydi, chunki ular pech ichida bo‘ladi, odam esa tashqarida.

Ba’zi odamlar mikroto‘lqin yonida turishni xavfli deb bilishadi, ammo JSST ta’kidlaganidek, to‘g‘ri ishlaydigan pechlar xavfsiz va ularning nurlanishi eshikdan tashqarida deyarli yo‘q.

Agar xavotirda bo‘lsangiz, pech yonidan yarim metr uzoqlashish kifoya, bu yerda nurlanish darajasi yuz barobar kamayadi.

10. Mobil telefonlardan chiqadigan nurlar saraton keltirib chiqaradi

Hozircha mobil telefon ishlatish bilan saraton o‘rtasida bog‘liqlikni tasdiqlovchi ilmiy tadqiqotlar yo‘q.

Ammo olimlar ehtiyotkorlik bilan yondashadi. Shuning uchun IARC radiochastotali nurlarni, mobil signalni ham o‘z ichiga olgan holda, 2B kategoriyasiga — «ehtimoliy kanserogen» deb kiritgan. Bu guruhga shuningdek, tuzlangan sabzavotlar va talk kiradi.

11. Oddiy shampunlarda kanserogen moddalar bor, shuning uchun organik mahsulotlarga o‘tish kerak

Bu asosan lauril va lauret sulfat natriy kabi yuzaki faol moddalar (surfactantlar) haqida gapiriladi. Ular ko‘plab shampun, dush gel, yuz tozalovchi vositalar va idish yuvish vositalarida mavjud.

Ammo bu moddalar IARC va AQSh Atrof-muhitni muhofaza qilish agentligi kanserogenlar ro‘yxatida yo‘q. Shuning uchun faqat saraton xavfi tufayli qimmat organik mahsulotlarga o‘tish kerak emas.

12. Kanserogenlardan butunlay qochish mumkin

Bu deyarli imkonsiz. Hatto quyosh nuri, choy yoki ichimlik suvida ham kanserogen ta’sir mavjud.

IARC ro‘yxatining 4-kategoriyasida, ya’ni isbotlangan kanserogen emas moddalarda faqat kaprolaktam (ayollar paypo ishlab chiqarishda ishlatiladi) bor. Boshqa barcha moddalar turli darajada kanserogen hisoblanadi.

Aleksey Vodovozov, yuqori toifali terapevt, YouTube kanali «FanPRO» intervyusi

Shuning uchun kanserogenlardan to‘liq qochish mumkin emas, qanday harakat qilsangiz ham.

Yaxshi yangilik shuki, ko‘plab kanserogenlar organizmga oz miqdorda va qisqa muddat ta’sir qiladi, shuning uchun xavf kam.

Eng yaxshi yo‘l — kanserogenlar soni haqida ortiqcha o‘ylamasdan, hayotingizga ko‘proq ta’sir qiluvchi odatlarni o‘zgartirish:

• Tamaki chekishni tashlash;
• To‘g‘ri va muvozanatli ovqatlanish;
• Jismoniy faollikni oshirish va vaznni nazorat qilish;
• Salomatlikni muntazam nazorat qilish va tibbiy ko‘riklardan o‘tish.

Bu haqiqatdan ham muhimdir.

Siz Sog‘lom Turmush va Wellness bo'yicha foydali maqolalarni 13-09-2024 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Kanserogenlar haqidagi 12 keng tarqalgan noto‘g‘ri tushuncha " sizga Sog‘lom Turmush va Wellness sohasidagi chuqur tahlil va amaliy maslahatlarni beradi. Har bir maqola ekspertlar tomonidan tayyorlangan va foydalanuvchiga maksimal foyda berishga yo'naltirilgan.

Kanserogenlar haqidagi 12 keng tarqalgan noto‘g‘ri tushuncha maqolasi sizga Sog‘lom Turmush va Wellness bo'yicha bilimlaringizni kengaytirish, yangiliklardan xabardor bo'lish va to'g'ri qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Har bir maqola unikal kontent asosida yozilgan.