Bolalar bilan muloqotda muvaffaqiyatli bo‘lish sirlari: 3 yoshdagi inqiroz davrida ota-onalar uchun qo‘llanma

3 yoshli bolalar odatda tinch va osoyishta bo‘lsa-da, bu davrda ular tez-tez his-tuyg‘ulari ustidan nazoratni yo‘qotib, katta tantrumlar qilishi va kattalarga nisbatan qattiq munosabatda bo‘lishi mumkin. Ushbu qiyin bosqichni ortiqcha stresslarsiz yengib o‘tishda psixologlarning tavsiyalari katta yordam beradi.

Svetlana Smirnova

Psixolog, «Magisteriya» ta’lim loyihasi doirasida yosh psixologiyasi bo‘yicha kurslar muallifi.

3 yosh yoshdagi bolalar va ota-onalar uchun eng murakkab davr hisoblanadi. Bu paytda bola o‘zini mustaqil shaxs sifatida anglay boshlaydi. U o‘z imkoniyatlarini sinab ko‘rishni xohlaydi va chegaralarni aniqlashga intiladi. O‘z istaklari cheklanganda esa, kuchli g‘azablanadi. Oldingi yoshdagi kabi uni qiziqtiradigan boshqa narsaga chalg‘itish oson bo‘lmaydi: bola o‘z xohishi amalga oshmayotganidan haqiqiy jahldorlikni his qiladi.

Bu davrda bolalarda quyidagi o‘zgarishlar yuz beradi:

• Qat’iyatlilik shakllanadi — o‘z istagini erishish, qaroriga qat’iy turish qobiliyati rivojlanadi. Bola o‘zini his-tuyg‘ulari va harakatlari orqali ifoda eta boshlaydi, tanlov qiladi va o‘z his-tuyg‘ulariga tayangan holda qaror qabul qiladi.
• Bola kattalar bilan munozaralarda o‘z kuchini sinovdan o‘tkazadi. U yaxshi va yomon tushunchalarini o‘rganadi, qachon kattalar o‘z qarorini qat’iy tutishini, qachon esa o‘z fikrini ilgari surish mumkinligini tushunadi.

3 yoshdagi inqiroz qanday namoyon bo‘ladi?

Sovet psixologi Lev Vygotskiy inqirozning yetti alomatini ajratib ko‘rsatgan:

1. Salbiylik — bola kattalarning har qanday so‘roviga, hatto o‘zining xohishiga ham qarshi chiqadi.
2. Qattiq turish — o‘z fikrida qat’iy turadi va bunga hech qanday sharoitda erishmoqchi bo‘ladi.
3. Qarshilik — kichik va katta narsalarda itoatsizlik ko‘rsatadi.
4. Norozilik — ilgari tinchlik bilan bajargan ishlariga qarshi chiqadi.
5. O‘zini boshqarish — hamma ishlarni mustaqil qilishga intiladi, hatto imkoniyati yetmasa ham.
6. Qadr-qimmatni kamaytirish — qadrlagan narsalarini buzadi, sevimli o‘yinchoqlarini sindiradi, ota-onasiga qarata yomon so‘zlar ishlatishi mumkin.
7. Despotizm — hamma ishlar faqat o‘z aytganidek bo‘lishini talab qiladi.

Amalda bu shunday ko‘rinish beradi: kecha yig‘ishda, ovqatlanishda va uxlatishda muammosiz bo‘lgan bola endi har bir masalada bahslashadi. "Shapka noto‘g‘ri", "menni qoshiq bilan ovqatlantirma", "o‘z to‘shagimda uxlashni istamayman" kabi da’volar paydo bo‘ladi va mantiqiy izohlar ishlamaydi.

Agar kattalar o‘z talablaridan voz kechmasa, bola qichqiradi, yig‘laydi, ba’zida esa urishadi, tishlaydi va atrofdagi narsalarni uloqtiradi.

Ko‘pincha bolalar shunday yo‘l bilan o‘z xohishlariga erishadi. Ba’zi ota-onalar bunday holatda sabr-toqatdan voz kechib, bolani tinchlantirish uchun uning talablariga rozi bo‘lishadi. Bu vaqtincha tinchlik beradi, lekin keyingi nizolarni oldini ololmaydi.

Natijada oila ikki tomon — qattiq jazolash tarafdorlari va bolaning shaxsiyatini hurmat qilish tarafdorlari bo‘linib qoladi. Bolalar esa o‘z noto‘g‘ri xulqini anglab, ichki notinchlikda ko‘pincha g‘amgin va bezovta bo‘lib qoladi.

Bolaga inqiroz davrini yengilroq o‘tkazishda yordam berish usullari

G‘azabni to‘g‘ri ifoda etishni o‘rgating

Avvalo, g‘azab bolalarda tabiiy va normal his-tuyg‘udir. Bu hissiyot hayvonot dunyosidan meros bo‘lib, istaklar rad etilganda paydo bo‘ladi. Masalan, yo‘ldoshidan go‘shtini olib qo‘yishga uringan yo‘lbars kabi. Kattalar g‘azabni anglab, uni nazorat qilishni va muvofiq tarzda ifoda etishni biladi. Masalan, ishxonada rahbarning qattiq ovoz bilan gapirishi bizni bezovta qilishi mumkin, ammo uyda bu haqda xotirjam so‘zlab beramiz yoki muloyim javob qaytaramiz. Bolalarda esa bunday qobiliyatlar hali shakllanmoqda va aynan shu yoshda ota-onalar yordamida rivojlanadi.

Quyidagicha yondoshuv tavsiya etiladi:

1. Bola tinchlanishini kuting. Emotsiyalar bosilib turib turib, gapirishning foydasi yo‘q, u sizni eshitmaydi.

2. Bola tinchlangach, uning his-tuyg‘usini nomlang: "Men seni juda g‘azablantirganingni ko‘ryapman".

3. Sabab va oqibatni tushuntiring: "Ona xohlaganingni bermasa, bu seni juda xafa qiladi". Bola uchun g‘azab sababsiz paydo bo‘lib qolgandek tuyulishi mumkin, ayniqsa, "Yomon bola" deb aytilganda.

4. G‘azabni ifoda etishning ijobiy usullarini taklif qiling: "Keyingi safar qoshiqni uloqtirish o‘rniga, shunchaki 'Men g‘azablandim' deb aytasan. Yoki stolga qo‘l bilan tepasan". Har bir oila o‘ziga mos metodlarni tanlashi mumkin — kimdir oyoq tepishni, kimdir xonaga kirib o‘yinchoqlarni uloqtirishni afzal ko‘radi. Maxsus "g‘azab stuli" tashkil etish ham foydali: bolalar unga o'tirib tinchlanadi va keyin yana suhbatga qaytadi.

Bu joy jazoni emasligini ta’kidlang. Agar stol ustiga qog‘oz va bo‘yoqlar qo‘ysangiz, bola o‘z his-tuyg‘ularini chizishda ifoda eta oladi. Ota-onalar ham g‘azabni boshqarish ko‘nikmasini o‘zlari namoyish qilishi mumkin: "Men seni vaqtida yotqizmayotganingda juda g‘azablanaman" deya ifoda etish orqali.

Chegaralarni aniqlang

Doim bolalarning istaklariga bo‘ysunib turish ularning dunyoni o‘zlari boshqarayotganlik hissini kuchaytiradi va ularni xavotirli qiladi. Ular doimo o‘z ta’sirini saqlab qolish uchun zo‘riqishadi. Bunday bolalar ijtimoiy muhitda qiyinliklarga duch keladi, tengdoshlar bilan muloqot qilishda qiynaladi va doimiy e’tibor talab qiladi.

Yana bir tomoni, bolani har qanday salbiy holatda qat’iy taqiq qilish ham zararli. Bu yondashuvda boladan doim "yaxshi" bo‘lishi va darhol itoat qilishi talab etiladi. Natijada uyda bolalar to‘g‘ri xulq-atvor ko‘rsatadi, lekin maktabda boshqarilmaydigan va tajovuzkor bo‘lib qoladi. Yoki u yuqori talablar ostida doimiy stressda bo‘lib, o‘zini ayblaydi, tunlari qo‘rqadi, bedorlik, oshqozon og‘rig‘iga duch keladi.

Har ikkala holat ham zararli bo‘lib, o‘rta yo‘lni topish muhim. Ota-ona bu yosh davrning tabiiy rivojlanish bosqichi ekanligini tushunsa, o‘z talablarini muloyimlik bilan, ammo qat’iy ravishda qo‘yishi mumkin.

John Grayning "Osmon bolalari" kitobidagi algoritmga asoslanib:

1. Aniq va ravshan talablarni bildiring: "Iltimos, o‘yinchoqlarni yig‘ib, yuving". Ko‘p hollarda noaniq iboralar — "Ehtimol, uxlash vaqti keldi?" kabi gaplar bola uchun tushunarsiz bo‘ladi va qaror qabul qilishni unga yuklaydi.

2. Bolaning his-tuyg‘ularini ayting va sababini tushuntiring: "O‘yin juda yoqqani uchun tugatishga qiynalayapsan, shundaymi?" Bu bola o‘zini tushunilgan his qilishi uchun muhim.

3. Savdolashuvdan foydalaning: "Agar hozir vanna xonasiga kirsang, keyin dengiz kemasi haqida o‘ynashimiz mumkin" yoki "Men ko‘proq kitob o‘qiyman". Bu bolaning sevimli narsalariga asoslangan rag‘batdir. Ko‘pincha ota-onalar teskari yondashadi va jazolash orqali boshqarishga harakat qiladi.

4. Talabni yanada qat’iyroq, jiddiyroq ifoda eting. Bu bosqichda "Bir, ikki, uchni sanayman" usuli qo‘llanilishi mumkin.

5. Agar bola baribir qarshilik ko‘rsatsa, qisqa tanaffus e’lon qiling. Bu jazodan ko‘ra dam olish va suhbatni sog‘lom davom ettirish uchun zarur. Masalan: "Biz kelisha olmayapmiz, shuning uchun 3 daqiqalik tanaffus qilamiz. Ikkimizga ham tinchlanish kerak". Bola yoshiga mos ravishda tanaffus vaqti belgilanadi.

Uyda bolani xavfsiz joyga o‘tkazing, eshikni yoping, ota-ona tashqarida qolib, vaqtni bildiradi. Bola o‘sha paytda qanday bo‘lishidan qat’i nazar, ota-onaning uni tashlab ketmasligini tushunishi muhim. Tanaffus tugagach, dastlabki bosqichlardan yana boshlanadi.

Qoidalar aniq va barqaror bo‘lsa, bola o‘zini erkin his etadi, ijodkorligi va o‘zini rivojlantirish uchun keng maydon ochiladi. Ota-onalar yordamida bola o‘z his-tuyg‘ularini yaxshiroq anglay boshlaydi: nima uni g‘azablantiradi, nima xursand qiladi, nima uchun u g‘amgin bo‘ladi yoki g‘azablanadi. Shuningdek, o‘z kechinmalarini to‘g‘ri ifoda etishni o‘rganadi. 4 yoshga kelib bu faqat tana orqali emas, balki chizma, so‘zlar va rolli o‘yinlar orqali ham amalga oshadi. Ziddiyatli vaziyatlarda suhbat va bola fikrini qabul qilish bolada o‘z huquqlarini himoya qilish, maqsadlariga erishish va atrofdagilarning fikrini hurmat qilish qobiliyatini shakllantiradi.

Siz Ilhomlantiruvchi Ustunlar bo'yicha foydali maqolalarni 23-01-2022 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Bolalar bilan muloqotda muvaffaqiyatli bo‘lish sirlari: 3 yoshdagi inqiroz davrida ota-onalar uchun qo‘llanma " sizga Ilhomlantiruvchi Ustunlar sohasidagi chuqur tahlil va amaliy maslahatlarni beradi. Har bir maqola ekspertlar tomonidan tayyorlangan va foydalanuvchiga maksimal foyda berishga yo'naltirilgan.

Bolalar bilan muloqotda muvaffaqiyatli bo‘lish sirlari: 3 yoshdagi inqiroz davrida ota-onalar uchun qo‘llanma maqolasi sizga Ilhomlantiruvchi Ustunlar bo'yicha bilimlaringizni kengaytirish, yangiliklardan xabardor bo'lish va to'g'ri qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Har bir maqola unikal kontent asosida yozilgan.