Hisob-kitob soxtakorligi: Tushuncha va hayotiy misollar

Hisob-kitob soxtakorligi – bu moliyaviy hisobotlarni ataylab noto‘g‘ri ko‘rsatish orqali kompaniyaning moliyaviy holatini yaxshilangan yoki boshqacha ko‘rsatishga qaratilgan jinoyatdir. Bu harakatlar boshqaruvchilar, buxgalterlar yoki boshqa xodimlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin va investorlarga, aksiyadorlarga, qonuniy organlarga hamda jamoatchilikka noto‘g‘ri ma’lumot yetkazadi. Kompaniya daromadlarni oshirib ko‘rsatishi, xarajatlarni yashirishi yoki aktivlar hamda majburiyatlarni noto‘g‘ri aks ettirishi mumkin.

Asosiy jihatlar

• Hisob-kitob soxtakorligi – bu kompaniyaning moliyaviy ahvolini yaxshilangan ko‘rsatish yoki foyda va zararlarni yashirish uchun moliyaviy hisobotlarni noqonuniy tarzda o‘zgartirishdir.
• Daromadlarni oshirib ko‘rsatish, xarajatlarni yozmaslik va aktiv hamda majburiyatlarni noto‘g‘ri ko‘rsatish – soxtakorlik usullaridan biridir.
• Hisob-kitob soxtakorligi korporativ yoki kasbiy soxtakorlikdan farq qiladi va har qanday tajovuzkor buxgalteriya amaliyoti noqonuniy hisoblanmaydi.
• Enron skandali tarixdagi eng mashhur hisob-kitob soxtakorligi misollaridan biridir.

Hisob-kitob soxtakorligini anglash

Hisob-kitob soxtakorligi kompaniyaning moliyaviy hujjatlari va hisob-kitoblarini noto‘g‘ri ko‘rsatish yoki muhim moliyaviy operatsiyalarni yashirishni o‘z ichiga oladi. Amerika Sertifikatlangan Buxgalterlar Instituti hisob-kitob soxtakorligi ikki turga bo‘linishini qayd etadi: moliyaviy hisobotlarni soxtalashtirish va aktivlarni o‘g‘irlash.

Hisob-kitob soxtakorligi bilan bog‘liq atamalarni tushunish muhimdir, chunki ular turlicha qonuniy va moliyaviy oqibatlarga ega.

Tajovuzkor buxgalteriya

Bu atama AQShda “daromadni boshqarish” yoki “daromadlarni silliqlash” kabi so‘zlar bilan ifodalanadi va qonuniy usullar orqali moliyaviy natijalarni yaxshilashga qaratilgan. Bunga quyidagilar kiradi:

• Investitsiyalarni oldinga surish yoki kechiktirish
• Kompaniya bo‘linmalari orasida xarajatlar va daromadlarni ko‘chirish
• Aktivlarni sotib olib qayta sotish
• Moliyaviy davrda ko‘rsatkichlarni sun’iy oshirish uchun mulklarni sotish

Agar bu amaliyotlar noto‘g‘ri maqsadda – ya’ni tashqi shaxslarni aldayotgan bo‘lsa, u holda kompaniya SEC va boshqa nazorat organlari tomonidan tekshirilishi mumkin. Bunday holatlarga kelguncha, bu usullar qonuniy hisoblanadi.

Korporativ soxtakorlik

Korporativ soxtakorlik – kompaniya yoki uning xodimlari tomonidan amalga oshiriladigan keng qamrovli noqonuniy faoliyat bo‘lib, hisob-kitob soxtakorligi ham shu guruhga kiradi. Bunga ichki savdo, poraxo‘rlik, pul yuvish, soliqdan qochish kabi holatlar ham kiradi. Sertifikatlangan Soxtakorlik Ekspertlari Uyushmasi ma’lumotiga ko‘ra, bu sohada global yo‘qotishlar yillik 4,7 trillion AQSh dollarini tashkil qiladi.

Kasbiy soxtakorlik

Bu turdagi soxtakorlik xodimlarning shaxsiy foydasi uchun ish beruvchilar hisobiga amalga oshiriladi. Misollar: aktivlarni o‘g‘irlash, maoshni soxtalashtirish, soxta xarajatlarni qaytarib olish. Ba’zan buxgalteriya soxtakorligi bilan kesishishi mumkin, ammo ko‘pchilik holatda moliyaviy hisobotlar bilan bog‘liq emas. Dunyo bo‘yicha kasbiy soxtakorlik holatlarining taxminan 9% hisob-kitob soxtakorligiga taalluqli bo‘lib, o‘rtacha zarar 593,000 AQSh dollarini tashkil etadi.

Hisob-kitob soxtakorligi

Bu kompaniyaning moliyaviy hisobotlarini ataylab noto‘g‘ri ko‘rsatib, moliyaviy holatini yaxshiroq ko‘rsatishga qaratilgan harakatdir. Misollar: daromadlarni oshirib ko‘rsatish, xarajatlarni kamaytirish, qarzlarni yashirish, moliyaviy hujjatlarni soxtalashtirish.

Hisob-kitob soxtakorligi sodir bo‘lishi uchun moliyaviy hujjatlar ataylab buzilishi kerak. Masalan, kompaniya ma’lum bir chorak uchun daromadlarni qayta ko‘rib chiqsa, bu har doim ham soxtakorlik hisoblanmaydi. Ammo rahbar moliyaviy hujjatlarni soxtalashtirsa, SEC tomonidan jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin.

Hisob-kitob soxtakorligining real iqtisodiy zarari aniq hisoblanishi qiyin, ammo 2023-yilda e’lon qilingan tadqiqotga ko‘ra, jamoat kompaniyalarining taxminan 41% moliyaviy hisobotlarida solishtirma xatolar mavjud. Bu soxtakorlik investorlar uchun katta zarar keltiradi, o‘rtacha zarar kompaniya bozor qiymatining 15.6% ni tashkil qiladi.

Hisob-kitob soxtakorligi nafaqat alohida kompaniyalarga, balki butun bozor va investorlar ishonchiga ta’sir qiladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiy bosim ostida bo‘lgan kompaniyalar ko‘proq soxtakorlikka murojaat qiladi va bu iqtisodiy inqirozlarning old belgilari bo‘lishi mumkin.

Diqqat qilishingiz kerak

Hisob-kitob soxtakorligini gumon qilishda ehtiyot bo‘ling, chunki soxtakorlikda niyatni isbotlash muhim va qiyin.

Daromadlarni ortiqcha ko‘rsatish

Korxona haqiqiy daromadidan ko‘proq daromad ko‘rsatishi holatidir. Masalan, zarar ko‘rayotgan kompaniya daromadlarni oshirib, aksiyalar narxini sun’iy ravishda ko‘tarishi mumkin. Buning usullari quyidagilar:

• Bill and hold – mijozlarga mahsulotlarni hisoblash, ammo ularni saqlash va daromad sifatida yozish
• Channel stuffing – distribyutorlarga ortiqcha mahsulot jo‘natib, ularni sotilgan deb ko‘rsatish
• Daromadlarni vaqtini o‘zgartirish – kelajakdagi daromadlarni hozirgi davrga ko‘chirish
• Soxta savdolarni yozish – mavjud bo‘lmagan savdolarni hisobga olish

Xarajatlarni yozmaslik

Xarajatlar hisobotda ko‘rsatilmay qolishi natijasida sof foyda oshiriladi. Bunga quyidagilar kiradi:

• Xarajatlarni keyingi davrlarga ko‘chirish
• Amortizatsiya va aktivlar qiymatini kamaytirishni yozmaslik
• Operatsion xarajatlarni yashirish
• Ishlab chiqarish xarajatlarini past ko‘rsatish

Aktivlar va majburiyatlarni noto‘g‘ri ko‘rsatish

Aktivlar ortiqcha, majburiyatlar esa kam ko‘rsatilishi hisob-kitob soxtakorligiga misoldir. Masalan, kompaniya 1 million dollar aktivga ega bo‘lsa-da, 5 million dollar majburiyatlari bor. Agar aktivlarni 5 million qilib, majburiyatlarni 500 ming qilib ko‘rsatsa, investorlar kompaniya moliyaviy jihatdan barqaror deb o‘ylaydi.

Hisob-kitob soxtakorligining mashhur misollari

Hisob-kitob soxtakorligi tarixga qadim zamonlardan kirib kelgan. Misol uchun, qadimgi Hammurabi qonunlarida bu jinoyat uchun og‘ir jazo belgilangan.

Enron

Enron kompaniyasi qarzlarini yashirish uchun balansdan tashqari tashkilotlardan foydalangan va bu haqda to‘liq ma’lumot bermagan. Bu soxtakorlik aniqlangach, kompaniya aksiyalari narxi qulab tushdi va 2001-yilda bankrot bo‘ldi. Enron ishi natijasida ko‘plab rahbarlar javobgarlikka tortildi va bu hisob-kitob sohasida katta o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi.

Waste Management

1998-yilda bu kompaniya 1,7 milliard dollardan oshiq noto‘g‘ri daromadlarni hisobotda ko‘rsatgani aniqlangan. 2002-yilda SEC tomonidan sudga tortilib, kompaniya 457 million dollar jarima to‘ladi va moliyaviy hisobotlarni qayta tuzdi.

Roadrunner Transportation Systems

2013–2017-yillar davomida kompaniya moliyaviy hisobotlarni manipulyatsiya qilganligi uchun SEC tomonidan ayblandi. Bu holatda aktivlar va qarzlar noto‘g‘ri ko‘rsatildi, xarajatlar kechiktirildi va soxtalashtirildi. Kompaniya 2023-yilda 10 million dollardan ortiq jarima to‘lashga rozi bo‘ldi, bosh moliya direktori esa ikki yilga qamoqqa hukm qilindi.

Hisob-kitob soxtakorligini kim nazorat qiladi?

Kompaniyalar mustaqil auditorlar yollaydi va o‘z ichki nazorat tizimlarini o‘rnatadi. AQShda bu sohada faoliyat yurituvchi asosiy tashkilotlar:

• SEC – qimmatli qog‘ozlar bozorini nazorat qiladi va moliyaviy jinoyatlarni tergov qiladi.
• FINRA – brokerlik kompaniyalari va moliyaviy mutaxassislarni nazorat qiladi.
• PCAOB – jamoat kompaniyalarining auditlarini nazorat qiladi.
• IRS – soliq firibgarligini tekshiradi.
• FBI – moliyaviy jinoyatlarni tergov qiladi.
• Shtat moliyaviy regulyatorlari – davlat darajasida nazorat olib boradi.

SEC qanday aniqlaydi?

Hisob-kitob soxtakorligi ko‘pincha ichki xodimlarning xabar berishi orqali aniqlanadi. SECning "Whistleblower" dasturi xodimlarga himoya va mukofot taklif qiladi.

Soxtakorlik uchun jazolar

Hisob-kitob soxtakorligi uchun jarimalar kompaniyaning zarariga qarab yuz millionlab dollarga yetishi mumkin. Shuningdek, aloqador shaxslar jarima, qamoq, shartli jazo yoki moliyaviy faoliyatdan chetlashtirilishi mumkin.

Xulosa

Hisob-kitob soxtakorligi nafaqat investorlar ishonchini tushiradi, balki moliyaviy bozorlar barqarorligiga jiddiy zarar yetkazadi. Enron, Waste Management va Roadrunner misollari bunday jinoyatlardan kelib chiqadigan oqibatlarni ko‘rsatadi. Shu sababli, kompaniyalarda shaffoflik, kuchli ichki nazorat va qat’iy auditorlik nazorati muhimdir. Bu esa moliyaviy tizimning sog‘lom va barqaror ishlashini ta’minlaydi.

Siz Moliyaviy Qonunlar va Mezonlar bo'yicha qiziqarli mavzular va tahliliy materiallarni 27-12-2023 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Hisob-kitob soxtakorligi: Tushuncha va hayotiy misollar " sizga Moliyaviy Qonunlar va Mezonlar sohasidagi yangi tushunchalar va foydali maslahatlarni beradi. Har bir Mavzu diqqat bilan tahlil qilingan va foydalanuvchiga amaliy ma'lumot yetkazishga qaratilgan.

Hisob-kitob soxtakorligi: Tushuncha va hayotiy misollar mavzusi sizning Moliyaviy Qonunlar va Mezonlar bo'yicha qarorlaringizni yanada oqilona qilishga yordam beradi. Saytimizdagi barcha mavzular, unikal va foydalanuvchi uchun qimmatli kontent hisoblanadi.