Birinchi Ta’sir Qanday Ishlaydi: Xotirada Ustunlik Sabablari

Arlin Cuncic, MA, klinik psixologiya bo‘yicha magistr darajasiga ega, "Anksiyete Ishchi Dasturi" muallifi va "About Social Anxiety" saytining asoschisi.

Hech qachon ro‘yxatdagi narsalarni yodlashga harakat qilganmisiz? Ko‘pincha, ro‘yxatdagi birinchi va oxirgi elementlarni eslab qolish osonroq bo‘lib, o‘rta qismlar biroz noaniq qoladi. Bu hodisa psixologiyada "birinchi ta’sir" deb ataladi.

Birinchi Ta’sir Nima?

Birinchi ta’sir – bu ro‘yxatdagi birinchi ma’lumotlarni o‘rta yoki oxirgi ma’lumotlarga qaraganda yaxshiroq eslab qolish tendentsiyasidir.

Bu kognitiv qarama-qarshilik bo‘lib, ma’lumotni takrorlash va xotirani saqlash jarayonlari bilan bog‘liq.

Birinchi Ta’sir va So‘nggi Ta’sir Farqi

So‘nggi ta’sir esa ro‘yxatdagi oxirgi elementlarni eslab qolish osonligini anglatadi. Bu, asosan, ushbu ma’lumotlar qisqa muddatli xotirada hali saqlanib qolishi bilan izohlanadi.

Birinchi va so‘nggi ta’sirlarni birgalikda ko‘rsak, ular seriyali pozitsiya egri chizig‘ini hosil qiladi, ya’ni ro‘yxatdagi birinchi va oxirgi ma’lumotlar yaxshiroq eslanadi.

Birinchi Ta’sir Sabablari

Birinchi ta’sirning sabablari quyidagilardan iborat:

Takrorlash

Odamlar ma’lumotni eslab qolish uchun takrorlashadi. Ro‘yxat boshida joylashgan elementlar ko‘proq takrorlanadi, shuning uchun ular yaxshiroq eslanadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, agar ishtirokchilarga takrorlashga ruxsat berilmasa yoki vaqt kam bo‘lsa, birinchi ta’sir yo‘qoladi.

Diqqat Davri

Insonlar ro‘yxat boshida va oxirida ko‘proq diqqatni jamlaydi, o‘rta qismi esa kamroq e’tibor oladi. Masalan, suhbatda yoki matn o‘qishda o‘rta qismda diqqat chalg‘ishi mumkin.

Xotira Cheklovlari

Birinchi elementlar uzoq muddatli xotiraga o‘tishi mumkin, oxirgi elementlar esa qisqa muddatli xotirada qoladi, o‘rta elementlar esa saqlanmaydi.

Birinchi Ta’sir Bo‘yicha Ilk Tadqiqotlar

1940-yillardan boshlab ko‘plab tadqiqotlar birinchi ta’sirni o‘rganib kelmoqda. Ishtirokchilarga so‘zlar ro‘yxati berilib, keyin ularni eslash so‘raladi.

Asch (1946)

Solomon Asch ikki guruh ishtirokchisiga teskari tartibdagi sifatlar bilan xarakter ta’riflarini berdi. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, birinchi sifatlar ro‘yxati inson haqidagi bahoni sezilarli darajada o‘zgartirdi.

Murdoch (1962)

Ishtirokchilarga 10 dan 40 tagacha so‘zlar ro‘yxati berilib, ular so‘zlarni eslashlari so‘raldi. Natijalar ro‘yxat boshidagi va oxiridagi so‘zlar yaxshiroq eslanganini ko‘rsatdi.

Glanzer va Cunitz (1966)

Ikki guruhga so‘zlar ro‘yxati berildi: bir guruh darhol eslashdi, boshqasi esa eslashdan oldin 30 soniya davomida orqaga uchlab hisoblashdi. Orqaga hisoblash takrorlashni to‘xtatib, birinchi va so‘nggi ta’sirlarni yo‘q qildi.

Birinchi Ta’sirga Ta’sir Qiluvchi Omillar

• Ta’rif vaqti: elementlar orasidagi vaqt qancha uzoq bo‘lsa, birinchi ta’sir shunchalik kuchli bo‘ladi.
• Esda saqlash vaqti: eslab qolish kechiktirilsa, birinchi ta’sir kamayadi.

Xotira va Birinchi Ta’sir

Tadqiqotlar ikki xil xotira tizimi mavjudligini ko‘rsatadi: qisqa muddatli xotira (so‘nggi ta’sir) va uzoq muddatli xotira (birinchi ta’sir).

• Birinchi ta’sir – ma’lumotni uzoq muddatli xotiraga kiritish uchun takrorlashni o‘z ichiga oladi.
• So‘nggi ta’sir – qisqa muddatli xotirada taxminan yetti elementni saqlash qobiliyatidir.

Bu ikki xotira turi birgalikda ishlaydi va birinchi hamda so‘nggi ta’sirlarni yuzaga keltiradi.

Birinchi Ta’sirning Hayotdagi Ahmiyati

Birinchi ta’sirni tushunish qaror qabul qilishda yordam beradi, ayniqsa murakkab tanlovlarda.

Murakkab Qarorlar Qabul Qilish

Ma’lumot qanday taqdim etilishi qarorlarimizga ta’sir qiladi. Marketing mutaxassislari bu kognitiv xatoni yaxshi bilib, mahsulotning birinchi va oxirgi taassurotini ijobiy qilishga harakat qiladi. Shuning uchun reklama mahsulot sotuvga chiqishidan oldin boshlanadi va maxsus qadoqlash qo‘shiladi.

Qaror qabul qilishda marketing strategiyalariga aldovga tushmaslik uchun mustaqil tadqiqot qiling va qarorlaringizni ongli ravishda qabul qiling.

Qotish Ta’siri

Birinchi ta’sir "qotish" deb ataladigan kognitiv xatoga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu xato birinchi olingan ma’lumotga haddan tashqari tayanib, keyingi ma’lumotlarni e’tiborsiz qoldirishdir. Masalan, bu shifokorlarning dastlabki tashxisiga ta’sir qilishi mumkin.

Uzoq Muddatli Taassurot Qoldirish

Agar biror narsani esda qoldirmoqchi bo‘lsangiz, uni birinchi yoki oxirgi qilib ayting, yoki ikkala joyda ham takrorlang. Bu xabaringizning esda qolish ehtimolini oshiradi.

O‘qish va O‘rganish

Talabalar uchun birinchi va oxirgi ma’lumotlarni yaxshiroq eslab qolish odatini hisobga olib, o‘rganish tartibini o‘zgartirish foydali bo‘ladi. Qiyin mavzularni dars boshida o‘rganing va darsni qisqacha takrorlash bilan yakunlang.

Verywelldan Maslahat

Birinchi ta’sir – bu bizning ro‘yxatdagi birinchi narsalarni yaxshiroq eslab qolish moyilligimiz. Bu haqda o‘ylamasak-da, bu ongimizda doimiy ishlaydi.

Keyingi safar savdo yoki imtihon oldida bo‘lsangiz, bu bilimdan foydalaning: o‘zingiz uchun muhim ma’lumotlarni birinchi va oxirgi qilib taqdim eting, shuningdek, o‘rganish jarayonida ma’lumot tartibini o‘zgartiring.

Ushbu maqoladan eng ko‘p nimani eslab qoldingiz? Bir oz vaqt ajrating va asosiy fikrlarni yozib ko‘ring, shunda o‘zingiz ham birinchi ta’sir misoliga aylanganingizni ko‘rasiz.

• Psixologiya
• Nazariyalar

Manbalar sifatli ilmiy tadqiqotlarga asoslangan. Batafsil ma’lumot uchun tahrir jarayonimizni ko‘rib chiqing.

1. Saposnik G, Redelmeier D, Ruff CC, Tobler PN. Tibbiy qarorlar bilan bog‘liq kognitiv xatolar: tizimli sharh. BMC Med Inform Decis Mak. 2016;16(1):138. doi:10.1186/s12911-016-0377-1

• Glanzer M, Cunitz AR. Erkin eslashda ikki saqlash mexanizmi. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior. 1966;5(4):351-360. doi:10.1016/S0022-5371(66)80044-0

• Murdock BB. Erkin eslashdagi seriyali pozitsiya ta’siri. Journal of Experimental Psychology. 1962;64(5):482-488. doi:10.1037/h0045106

• Pineño O, Miller RR. Yo‘qolish va latent inhibitsiyada birinchi va so‘nggi ta’sirlar: o‘rganish modellari uchun tanlangan sharh. Behav Processes. 2005;69(2):223-235. doi:10.1016/j.beproc.2005.02.006

• Rey A, Le Goff K, Abadie M, Courrieu P. Murakkab qaror qabul qilishda birinchi tartib ta’siri. Psychol Res. 2019. doi:10.1007/s00426-019-01178-2

Muallif: Arlin Cuncic, MA
Arlin Cuncic klinik psixologiya magistri va "About Social Anxiety" saytining asoschisi.

Siz Psixologiya Nazariyalari bo'yicha qiziqarli mavzular va tahliliy materiallarni 18-04-2023 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Birinchi Ta’sir Qanday Ishlaydi: Xotirada Ustunlik Sabablari " sizga Psixologiya Nazariyalari sohasidagi yangi tushunchalar va foydali maslahatlarni beradi. Har bir Mavzu diqqat bilan tahlil qilingan va foydalanuvchiga amaliy ma'lumot yetkazishga qaratilgan.

Birinchi Ta’sir Qanday Ishlaydi: Xotirada Ustunlik Sabablari mavzusi sizning Psixologiya Nazariyalari bo'yicha qarorlaringizni yanada oqilona qilishga yordam beradi. Saytimizdagi barcha mavzular, unikal va foydalanuvchi uchun qimmatli kontent hisoblanadi.