Sovet Ittifoqining Iqtisodiy Qulashi Sabablari va Natijalari

Katrina Ávila Munichiello — bosma va onlayn nashrlar uchun 14 yildan ortiq tajribaga ega muharrir, yozuvchi, faktlarni tekshirish va tahrirlash sohasida mutaxassis.

XX asr davomida Sovet Ittifoqi AQSh bilan siyosiy, harbiy va iqtisodiy sohalarda teng raqobat qilgan yirik davlat edi. Sovetlar markazlashtirilgan rejalashtirilgan iqtisodiy tizimi G‘arbdagi bozor liberalizmidan tubdan farq qilsa-da, ularning iqtisodiy tez rivojlanishi o‘rta asrlarda o‘z tizimini samarali iqtisodiy model sifatida ko‘rsatdi.

Biroq, o‘sishning sekinlashishi va iqtisodiyotni tiklashga qaratilgan islohotlar samarasiz bo‘lib, oxir-oqibat Sovet Ittifoqi parchalanib ketdi. Markazlashtirilgan rejalashtirish dastlab o‘sishni rag‘batlantirgan bo‘lsa-da, keyinchalik iqtisodiy hokimiyatni bo‘laklarga ajratishga qaratilgan islohotlar uning iqtisodiyotiga zarar yetkazdi.

Asosiy Nuqtalar

• Sovet Ittifoqi rasmiy ravishda 1991-yil 26-dekabrda tarqatilib, kommunistik siyosat tugatilgan.
• Ikkinchi jahon urushidan keyingi Sovet armiyasi va iqtisodiyoti dastlab kommunistik boshqaruv tufayli tiklandi.
• Ammo ushbu iqtisodiy tizim global raqobatga chidamadi.
• Gorbachevning perestroika va glasnost siyosatlariga norozi xalq va siyosiy muammolar natijasida Sovet Ittifoqi qulab tushdi.

Sovet Ittifoqining Markazlashtirilgan Iqtisodiy Tizimining Boshlanishi

1917-yilda Rossiya imperatori ag‘darilib, Bolsheviklar boshchiligida sotsialistik davlat tashkil etildi. 1922-yilda Sovet Ittifoqi tashkil topib, Kommunistik partiyaning boshqaruvi ostida bir necha davlatlar birlashdi. 1924-yildan boshlab Stalinning hokimiyatga kelishi bilan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayot ustidan to‘liq markazlashtirilgan boshqaruv o‘rnatildi.

Sovet iqtisodiyoti markaziy buyruqlar va rejalashtirish orqali boshqarildi. Kommunistik partiya davlatning ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlarini belgiladi va bu maqsadlarga erishish uchun barcha iqtisodiy faoliyat ustidan nazorat o‘rnatdi.

Partiya o‘zini G‘arb bozor iqtisodiyotidan ustun qo‘yib, jamiyatni samarali boshqarish huquqiga ega ekanligini ta’kidlar edi. Iqtisodiy rejalashtirish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni markazlashtirib, har bir darajada qat’iy nazorat va baholash tizimini joriy etdi.

Tez Iqtisodiy Rivojlanish Bosqichi

Dastlab Sovet Ittifoqi iqtisodiyoti tez sur’atlar bilan o‘sdi. Ochiq bozor yo‘qligi va moliyaviy rag‘batlarning yetishmasligi iqtisodiy samaradorlikka zarar keltirgan bo‘lsa-da, 1928-1940 yillarda yalpi milliy mahsulot (YMM) o‘rtacha yillik 5,8% o‘sdi. 1950-1960 yillarda bu ko‘rsatkich 5,7%, 1960-1970 yillarda esa 5,2% ni tashkil etdi. 1940-1950 yillardagi urush davridagi pasayishdan so‘ng iqtisodiy modernizatsiya kuchaydi.

Sovet Ittifoqi G‘arb texnologiyalarini tezda qabul qilib, resurslarni majburiy ravishda yo‘naltirish orqali sanoatlashishni rag‘batlantirdi. Shaxsiy iste’moldan voz kechish evaziga sanoat va shaharsozlik rivojlandi. Biroq, mamlakat G‘arbga yetishgan sari yangi texnologiyalarni o‘rganish imkoniyati kamaydi.

O‘sishning Sezilarli Sezilarligi va Islohotlarning Boshlanishi

1970-yillardan boshlab iqtisodiy o‘sish sekinlashdi va 1975-1980 yillarda YMM o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati 2,6% ga tushdi. Sovet rahbarlari iqtisodiy tizimdagi samaradorlik muammolarini anglab, 1950-yillardan boshlab qisqa muddatli islohotlarni amalga oshirishga harakat qildilar.

Nikita Xrushchevning 1950-yillardagi Sovnarkhoz islohotlari iqtisodiy hokimiyatni markazdan bo‘laklarga uzatishga qaratilgan edi, ammo bu tizim asoslarini buzdi va 1960-yillarda markazlashtirilgan boshqaruv tiklandi. 1970-yillarda esa iqtisodiyotni biroz bo‘laklarga bo‘lishga urinishlar qayta tiklandi, ammo markazlashtirilgan tuzumga moslashish qiyin bo‘ldi.

Perestroika va Sovet Ittifoqining Yiqilishi

1980-yillarning boshlarida iqtisodiy o‘sish salbiy ko‘rsatkichlarga tushib, Mikhail Gorbachev tomonidan radikal islohotlar boshlandi. U perestroika deb ataluvchi iqtisodiy qayta qurish orqali iqtisodiy faoliyatni markazlashtirilgan nazoratdan chiqarish va xorijiy savdoga ochish niyatida edi.

Perestroika individual rag‘batlarni kuchaytirib, iqtisodiy erkinliklarni oshirdi, ammo bu markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga mutlaqo zid edi. Shu bilan birga, ochiqlik (glasnost) siyosati jamiyat va iqtisodiy boshqaruvga tanqidlarni kuchaytirdi. Natijada, iqtisodiy inqiroz chuqurlashib, 1980-yillar oxiri va 1990-yillar boshida Sovet Ittifoqi oxirgi kunlarini ko‘rdi.

Markaziy hokimiyatning zaiflashishi, mahalliy yetakchilarining avtonomiyani talab qilishi va milliy qadriyatlarning ustunligi Sovet Ittifoqining parchalanishiga olib keldi. 1991-yilda Sovet Ittifoqi 15 mustaqil davlatga ajraldi.

Sovet Ittifoqi Tarqalgan Davlatlar

Sovet Ittifoqi tarqalgandan so‘ng 15 davlat vujudga keldi: Armaniston, Ozarbayjon, Belarus, Estoniya, Gruziya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Latviya, Litva, Moldova, Rossiya, Tojikiston, Turkmaniston, Ukraina va O‘zbekiston.

Sovet Ittifoqining Merosxo‘ri Qaysi Davlatdir?

Sovet Ittifoqi endi mavjud emas, uning sobiq respublikalari mustaqil davlatlarga aylangan. Rossiya, Ukraina va Belarus Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligini (MDH) tashkil qildilar va boshqa davlatlar ham unga qo‘shildi. 2024-yil fevral holatiga ko‘ra, MDHga 9 davlat a’zo: Armaniston, Ozarbayjon, Belarus, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Moldova, Rossiya, Tojikiston va O‘zbekiston.

Markazlashtirilgan Iqtisodiy Tizimning Afzalliklari va Kamchiliklari

Markazlashtirilgan iqtisodiy tizimning afzalliklari sifatida resurslarni teng taqsimlash va davlat infratuzilmasiga sarmoya kiritish imkoniyati ko‘rsatiladi. Biroq, bu tizim narx signallarining yo‘qligi va raqobatning bo‘lmasligi sababli samaradorlikni pasaytiradi, natijada mahsulot yetishmovchiligi yoki isrof paydo bo‘ladi.

Xulosa

Sovet Ittifoqining boshqaruvli iqtisodiy tizimi dastlab resurslarni tezkor yo‘naltirish va rivojlanayotgan mamlakat uchun yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minladi. Ammo texnologik innovatsiyalarni o‘zlashtirish o‘rniga mavjudini ko‘chirishga urg‘u berilishi mamlakatni ilg‘ari suruvchi kuch bo‘la olmadi.

1970-yillardan boshlab iqtisodiy o‘sish pasayib, tizimning kamchiliklari ko‘zga tashlandi. Qisman islohotlar tizimning asosiy institutlarini zaiflashtirdi. Gorbachevning iqtisodiy liberallashtirish siyosati oxir-oqibat markazlashtirilgan boshqaruv asosidagi tizimni barbod qildi va Sovet Ittifoqining parchalanishiga olib keldi.

Siz Iqtisodiyot bo'yicha foydali maqolalarni 27-05-2024 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Sovet Ittifoqining Iqtisodiy Qulashi Sabablari va Natijalari " sizga Iqtisodiyot sohasidagi chuqur tahlil va amaliy maslahatlarni beradi. Har bir maqola ekspertlar tomonidan tayyorlangan va foydalanuvchiga maksimal foyda berishga yo'naltirilgan.

Sovet Ittifoqining Iqtisodiy Qulashi Sabablari va Natijalari maqolasi sizga Iqtisodiyot bo'yicha bilimlaringizni kengaytirish, yangiliklardan xabardor bo'lish va to'g'ri qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Har bir maqola unikal kontent asosida yozilgan.