Sinergetik: Dunyo va Tabiatdagi O'zaro Bog'liqlik Sirlari

Sinergetika — bu tabiiy va ijtimoiy jarayonlardagi o‘zini-o‘zi tashkil etishni o‘rganadigan ko‘p fanli soha. Bu sohani noto‘g‘ri tushunib, uni soxta ilmiy nazariyalar bilan aralashtirmang.

Agar qulay bo‘lsa, maqolani podkast sifatida tinglashingiz mumkin.

Sinergetika nima?

Sinergetika atamasi qadimgi yunon so‘zlari συν (birgalikda) va ἔργον (ish) dan kelib chiqqan bo‘lib, «birgalikdagi faoliyat» yoki «hamkorlik» ma'nosini anglatadi. Bu fan tabiatdagi o‘zini-o‘zi tashkil etish jarayonlarini, ya'ni makroskopik tartibli tizimlarni o‘rganadi.

Sinergetik tizimlar odatdagi termodinamik (tasodifiy) tizimlardan farq qilgan holda, o‘zaro bog‘langan strukturalar, to‘lqinlar va periodik tebranishlarni hosil qiladi. Masalan, kimyoviy reaksiyalar, atomlarning tashkil topishi, gazlarning turbulensiyasi sinergetika doirasiga kiradi.

Eng yorqin misol — kristallarning o‘sishi, ya'ni tartibli strukturaning paydo bo‘lishi. Sinergetik jarayonlarning natijasini oldindan aniqlash qiyin, chunki ular noaniq va ko‘p variantli yo‘llarni tanlaydi. Bu jarayonlardagi muhim nuqtalar bifurkatsiya nuqtalari deb ataladi.

Belgiyalik fizik va kimyogar Illya Prigogine sinergetikada disippativ strukturalar — o‘zini-o‘zi tashkil etuvchi makroskopik tizimlar haqida kashfiyot qilgani uchun Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. Masalan, Benar spirallari — suyuqlik qatlamlari isitilganda hosil bo‘ladigan olti burchak shaklidagi struktralar.

Sinergetika so‘zi birinchi marta 1969 yilda nemis nazariy fizikasi olimi Herman Haken tomonidan hozirgi ma'noda ishlatilgan.

Soxta sinergetika nima?

Sinergetikaga o‘xshash tushunchalar mavjud: no chiziqli dinamik, murakkab moslashuvchan tizimlar nazariyasi, deterministik xaos, fraktal geometriya va boshqalar. Ba'zi nazariyalar sinergetikani barcha tizimlarga — biologik, ekologik, iqtisodiy, ijtimoiy va ruhiy tizimlarga kengaytirishga harakat qiladi.

Ushbu yondashuvni ilgari suruvchilar sinergetikani kibernetika va tizimli tahlilning yangi bosqichi, butun koinot tarixi va insoniyat rivojini yagona jarayon sifatida ko‘rish uchun universal nazariya deb hisoblaydi. Bu g'oya AQShlik olim Bakminster Fullerdan boshlangan. Uning fikricha, sinergetika har qanday o'zgarishlarning umumiy mexanizmini ifodalashi mumkin.

Rossiyada bu g‘oyalarni matematik Sergey Kurdjumov faol targ‘ib qilgan. U «odam o‘lchovli tizimlar» atamasini yaratgan.

Biroq, ko‘plab olimlar bu yondashuvni tanqid qiladilar, chunki u sinergetikaning haqiqiy qoidalarini inson ruhiyati yoki jamiyat kabi murakkab tizimlarga noto‘g‘ri qo‘llashdir. Bu ilmiy emas, balki falsafiy va nazariy chegaralarni juda kengaytirishdir.

Sinergetikani universal nazariya sifatida ko‘rish istagi tarixda boshqa ilmiy nazariyalarda ham bo‘lgan. Misol uchun, klassik mexanika, Darvin nazariyasi, nisbiylik nazariyasi yoki kvant mexanikasi ham shunday yondashuvlarga duch kelgan.

Soxta sinergetika ko‘pincha bioenergetika yoki boshqa noaniq «nozik energiyalar» kabi tushunchalarni ilmiy asosda ko‘rsatishga urinadi. Bu esa terminlarni noto‘g‘ri ishlatish va mazmuni bo‘lmagan gaplarni aytishga olib keladi.

Sinergetika va soxta sinergetikani qanday ajratish mumkin?

Sinergetikaning evolyutsiyani izohlashdagi haqiqiy roli

Soxta sinergetika asarlarida ko‘p uchraydigan iboralar: “sinergetika murakkab tizimlarning o‘zini-o‘zi tashkil etish va evolyutsiya nazariyasi”, “sinergetika evolyutsiyaning alternativ yo‘llarini asoslaydi”. Haqiqiy ilmiy sinergetika ancha sodda jarayonlarga, masalan, yonish, issiqlik o‘tishi va kimyoviy reaksiyalarga e'tibor qaratadi.

Shuni tushunish kerakki, sinergetika umumiy evolyutsiya nazariyasi sifatida ishlatilolmaydi, balki faqat ayrim jarayonlarni tavsiflashga qodir.

Sinergetik yondashuv va noto‘g‘ri analogiyalar

Soxta sinergetika matnlarida tez-tez uchraydigan iboralar: “sinergetik paradigma asosida...”, “sinergetika qonunlariga ko‘ra...”. Bu ifodalar ilmiy asosga ega emas va ko‘proq falsafiy ta'riflar uchun ishlatiladi.

Masalan, iqtisodiy jarayonlarni sinergetik yondashuv bilan izohlash yoki sayyoralar harakatini musiqa intervallari bilan bog‘lash kabi analogiyalar ilmiy jihatdan noto‘g‘ri.

Herman Haken ham bu mavzuda o‘z fikrlarini bildirgan. Haqiqiy ilmiy ishda sinergetik jarayonlarni matematik tenglamalar orqali eksperimental tekshirish mumkin bo‘lsa-da, ijtimoiy va biologik jarayonlar uchun bunday tenglamalar mavjud emas.

Shu bois, ijtimoiy fanlarda sinergetik yondashuvni dalilsiz qo‘llash ilmiy emas.

Ezoterika va murakkab terminologiya

Ba'zan sinergetika nomidan foydalanib, ilmiy jurnallarda ezoterik, mantiqsiz maqolalar chop etiladi. Masalan, “fizik vakuumning fraktal qatlamlaridagi soliton-fon to‘lqinlari” yoki “ψ-sohalar” haqida gapiriladi, ularda ilmiy asos yo‘q.

Bunday maqolalar murakkab atamalar bilan o‘z fikrlarining mantiqsizligini yashirishga harakat qiladi. Haqiqiy olim esa o‘z ishini sodda va tushunarli qilib taqdim eta olishi kerak.

“Yangi paradigmalarning” soxta da'volari

Soxta sinergetika ko‘pincha «ilm-fanda yangi davr boshlanishi» haqidagi da'volar bilan namoyon bo‘ladi. Ular eski yondashuvlarning cheklanganligini ta'kidlaydi, ammo bu fikrlar chuqur tahlilda o‘zini oqlamaydi.

Misol uchun, ko‘p omillar birgalikdagi ta'siri geologiya va tibbiyotda ancha oldinroq o‘rganilgan. Shuningdek, jarayonlarning no chiziqliligi tarixiy va iqtisodiy fanlarda ilgari surilgan.

Sinergetika hozirda keng qo‘llanilmaydigan va murakkab fan bo‘lib, uni kundalik hayotga bevosita tatbiq etish qiyin. Shu bois, «sinergetik o‘zaro ta'sir» kabi iboralarni ehtiyotkorlik bilan qo‘llash kerak.

Siz Hayotda O\'zgarish bo'yicha qiziqarli mavzular va tahliliy materiallarni 30-04-2022 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Sinergetik: Dunyo va Tabiatdagi O'zaro Bog'liqlik Sirlari " sizga Hayotda O\'zgarish sohasidagi yangi tushunchalar va foydali maslahatlarni beradi. Har bir Mavzu diqqat bilan tahlil qilingan va foydalanuvchiga amaliy ma'lumot yetkazishga qaratilgan.

Sinergetik: Dunyo va Tabiatdagi O'zaro Bog'liqlik Sirlari mavzusi sizning Hayotda O\'zgarish bo'yicha qarorlaringizni yanada oqilona qilishga yordam beradi. Saytimizdagi barcha mavzular, unikal va foydalanuvchi uchun qimmatli kontent hisoblanadi.