Schizofreniyani Davolash: Zamonaviy Yondashuvlar va Psixososial Qo'llab-quvvatlash

Schizofreniya — bu uzoq davom etadigan jiddiy ruhiy kasallik bo‘lib, unda odamning fikrlari, xatti-harakatlari va atrof-muhitni qabul qilishida buzilishlar yuzaga keladi.

Ushbu kasallikni davolash odatda dori vositalari va shaxsiy yoki onlayn terapiyalarni o‘z ichiga oladi. Davolash har bir bemor uchun alohida tanlanadi va individual xususiyatlarga qarab farq qilishi mumkin.

Schizofreniyani boshqarishda eng ko‘p qo‘llaniladigan dorilar — antipsixotik preparatlardir. Ular kasallikning keskin alomatlarini kamaytirishda hamda simptomlarning qaytalanishini oldini olishda yordam beradi.

Dori-darmonlarga qo‘shimcha ravishda, psixososial terapiyalar ham muhim ahamiyatga ega. Ular asosan kasallikning keskin bosqichi yengillashgach boshlanadi.

Qo‘shma Shtatlarda aholining taxminan 0,25–0,64 foizida schizofreniya yoki unga o‘xshash ruhiy buzilishlar mavjud. Bu kasallik ko‘pincha umrbod davolanishni talab qiladi.

Schizofreniyaning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi:

• pozitiv simptomlar: delyuziyalar, gallyutsinatsiyalar, noodatiy fikrlash yoki harakatlar;
• negativ simptomlar: hissiy ifoda kamayishi, so‘zlashishning pasayishi, kundalik faoliyatga qiziqish yo‘qolishi.

Klinik davolash usullari

Schizofreniyani davolashda turli xil dorilar qo‘llaniladi.

Antipsixotik preparatlar

Bu dorilar dopamin neyrotransmitterining darajasiga ta’sir qilganligi sababli, schizofreniyaning simptomlarini kamaytirishga yordam beradi. Ular asosan kunlik planshet yoki sirop ko‘rinishda qabul qilinadi, shuningdek, uzoq ta’sir qiluvchi inyeksiyalar shaklida ham mavjud.

Antipsixotiklar ikki asosiy guruhga bo‘linadi:

• birinchi avlod;
• ikkinchi avlod.

Birinchi avlod antipsixotiklari misollari:

• xlorpromazin (Torazin);
• fluphenazin (Prolixin);
• haloperidol (Haldol);
• loksapin (Loksitan);
• perfenazin (Trilafon);
• tiotiksen (Navan);
• trifluoperazin (Stelazin).

Ikkinchi avlod antipsixotiklarining afzalligi shundaki, ular yon ta’sirlarni kamroq keltirib chiqaradi va ko‘proq tavsiya etiladi.

Ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• aripiprazol (Abilify);
• asenapin (Safris);
• breksipiprazol (Rexulti);
• kariprazin (Vraylar);
• klozapin (Klozaril);
• iloperidon (Fanapt);
• lurasidon (Latuda);
• olanzapin (Zyprexa);
• paliperidon (Invega);
• kuetiapin (Seroquel);
• risperidon (Risperdal);
• ziprasidon (Geodon);
• aripiprazol lauroksil (Aristada);
• lumateperon (Kaplyta).

Shifokor simptomlarni boshqarish uchun eng past samarali dozani belgilashga harakat qiladi. Shuning uchun turli dorilar yoki dozalar sinab ko‘rilishi mumkin.

Boshqa dori vositalari

Ba’zida schizofreniyaga qo‘shimcha ravishda, bezovtalik yoki depressiya simptomlarini yengillashtiruvchi dorilar ham buyurilishi mumkin.

Elektr konvulsiv terapiya (EKT)

Ba’zi holatlarda, ayniqsa dori-darmonlarga javob bermaydigan yoki og‘ir depressiyaga chalingan kattalarda EKT qo‘llaniladi. Ushbu usulda miya elektr toki yordamida qisqa tutqanoq chaqiriladi.

EKT aniq qanday ishlashi hali to‘liq tushunilmagan, ammo u miya kimyoviy signalizatsiyasini o‘zgartirishi mumkin. Yon ta’sirlari esa xotira yo‘qolishi, adashish va tana og‘rig‘i shaklida namoyon bo‘lishi mumkin.

Schizofreniyani davolashda terapiya

Psixososial terapiyalar ham muhim ahamiyatga ega.

Terapiyaning foydalari

Quyidagi terapiya turlari schizofreniya simptomlarini yengillashtirishda yordam beradi:

• bezovtalik simptomlarini davolash;
• depressiya alomatlarini kamaytirish;
• depressiya qaytalanish ehtimolini pasaytirish;
• kunlik faoliyat va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash.

Psixoterapiya

Kognitiv-behavoral terapiya (KBT) kabi psixoterapiya usullari bemorning fikrlarini tushunishga va ularni boshqarishga yordam beradi.

Terapevt bilan birgalikda siz o‘zingizning fikrlaringizni o‘zgartirish yoki ularga moslashish strategiyalarini ishlab chiqasiz.

Oila terapiyasi

Oila terapiyasi schizofreniyaga chalingan bemorning yaqinlari bilan ishlashni o‘z ichiga oladi. Bu muhim, chunki oila qo‘llab-quvvatlashi davolanish va qaytalanish xavfini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin.

Oila terapiyasida quyidagilar o‘rganiladi:

• schizofreniyani yaxshiroq tushunish;
• oila muhitidagi stress, g‘azab va og‘irlikni kamaytirish;
• bemorga qanday yordam berish va muloqot qilish yo‘llarini rivojlantirish;
• davolanishga nisbatan realistik kutishlarni shakllantirish.

Ishga qaytish va kasbiy reabilitatsiya

Bu dasturlar bemorlarga ishga qaytishga yoki yangi ish ko‘nikmalarini o‘rganishga yordam beradi. Ish faoliyati nafaqat daromad, balki ruhiy farovonlikni oshirishga ham xizmat qiladi.

Yordamchi ish joylari shaxsiy ish qidirish, tezkor ishga joylashish va ish davomida doimiy qo‘llab-quvvatlashni o‘z ichiga oladi.

Agar bemor hozircha ishlashga tayyor bo‘lmasa, kasbiy tayyorgarlik yoki ko‘ngilli ishlar foydali bo‘lishi mumkin.

Ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish

Ijtimoiy ko‘nikmalarni o‘rgatish bemorlarga odamlar bilan samarali aloqada bo‘lishni o‘rgatadi. Bu uchun o‘qitish, rolli o‘yinlar va namuna ko‘rsatish kabi usullar qo‘llaniladi.

Alternativ va tabiiy davolash usullari

Schizofreniyaga qarshi alternativ usullar ham o‘rganilmoqda. Ko‘p hollarda ular ovqatlanish qo‘shimchalariga qaratilgan.

Ba’zi tadqiqotlarga ko‘ra, yomon ovqatlanish sifati schizofreniya va unga o‘xshash kasalliklar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.

Hozirda quyidagi usullar sinovdan o‘tkazilmoqda:

• Omega-3 yog‘ kislotalari — ruhiy kasalliklar uchun qo‘llaniladi, ammo schizofreniyada samara aralash;
• B vitaminlari qo‘shimchalari — dastlabki tadqiqotlar simptomlarni kamaytirishga yordam berishi mumkinligini ko‘rsatmoqda;
• Dietalar — ba’zi tadqiqotlar gluten bo‘lmagan dietaning ijobiy ta’sirini ko‘rsatgan, ketogen dietaga oid ma’lumotlar esa cheklangan va qarama-qarshi.

Shifokor bilan maslahatlashmasdan dorilarni to‘xtatish yoki o‘zgartirish simptomlarning qaytalanishiga olib kelishi mumkin, shuning uchun buni qat’iyan oldini olish kerak.

Kelajakdagi davolash istiqbollari

Ilm-fan doimiy ravishda mavjud davolash usullarini takomillashtirish ustida ishlamoqda, ayniqsa dori vositalarini yaratishda.

Asosiy maqsadlar:

• kamroq yon ta’sirga ega dorilar ishlab chiqish;
• negativ simptomlarni yaxshiroq bartaraf etish;
• kognitiv funktsiyalarni yaxshilash.

Hozirgi dorilar asosan dopamin retseptorlariga ta’sir qiladi, ammo yangi tadqiqotlar boshqa retseptorlarga yo‘naltirilgan dorilarni izlamoqda.

2019 yilda AQShning Oziq-ovqat va Dori-darmonlar Boshqarmasi (FDA) lumateperon (Kaplyta) nomli yangi dori vositasini tasdiqladi, bu dopamin va serotonin retseptorlariga ta’sir qiladi.

Bundan tashqari, SEP-363856 nomli yangi preparat klinik sinovlardan o‘tmoqda va u dopamin retseptorlariga bevosita ta’sir qilmaydi.

Yon ta’sirlar

Antipsixotiklar asosiy davolash vositasi bo‘lsa-da, ularning turli yon ta’sirlari bo‘lishi mumkin. Bu ta’sirlar individual va dori turiga qarab o‘zgaradi.

Misol uchun, quyidagi yon ta’sirlar uchraydi:

• ekstrapiramidal simptomlar (titroq, mushaklarning spazmlari yoki qisqarishi);
• charchoq yoki uyquchanlik;
• og‘irlik ortishi;
• og‘iz quruqligi;
• qon quyilishining buzilishi;
• ko‘ngil aynishi;
• bosh og‘rig‘i;
• bosh aylanishi;
• qon bosimining pasayishi;
• tezyurar yurak urishi;
• seksual istakning kamayishi.

Birinchi avlod antipsixotiklarida ekstrapiramidal simptomlar ko‘proq uchrasa, ikkinchi avlodda vazn ortishi ko‘proq kuzatiladi.

Kamdan-kam hollarda, lekin xavfli bo‘lishi mumkin bo‘lgan nevroleptik malign sindrom ham yuzaga kelishi mumkin. Bu yuqori tana harorati, mushak qattiqligi va yurak tezligini o‘z ichiga oladi.

Davolanishni rad etgan bemorga yordam berish

Schizofreniyaning ayrim simptomlari — gallyutsinatsiyalar, delyuziyalar va fikrlarning buzilishi — shuningdek dorilarning yon ta’sirlari bemorni davolanishdan bosh tortishga olib kelishi mumkin. Ammo davolanishni rad etish kasallikning yomonlashishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Quyidagi maslahatlarga amal qilib, yaqinlaringizga yordam berishingiz mumkin:

• Ochig‘ini ayting. Davolanish borasidagi xavotirlaringizni ochiq va samimiy ifoda eting.
• Vaqt va joyni tanlang. Stressli yoki charchagan paytda gaplashmaslikka harakat qiling, shuningdek, bemor uchun qulay bo‘lgan muhitni tanlang.
• Gapirish uslubini o‘ylab ko‘ring. Do‘stona va muloyim ton ishlating, ultimatum bermang va stigmatizatsiyadan saqlaning.
• Ularning fikrini tinglang. Davolanish haqida ularning fikrlarini va xavotirlarini hurmat bilan qabul qiling.
• Sabrli bo‘ling. Qaror darhol o‘zgarmasligi mumkin, doimiy qo‘llab-quvvatlashni davom ettiring.
• Yordam taklif qiling. Davolanish jarayonini boshlash uchun mutaxassisga murojaat qilishda yordam bering.

Yordam ko‘rsatish manbalari

• Substance Abuse and Mental Health Services Administration (SAMHSA) Milliy yordam liniyasi: 1-800-662-4357; 24/7 xizmat ko‘rsatadi.
• National Alliance on Mental Illness (NAMI) yordam liniyasi: 800-950-6264; dushanbadan jumagacha, 10:00 dan 18:00 gacha.
• Schizophrenia and Psychosis Action Alliance (SCZ Action) — schizofreniyaga chalinganlar va ularning oilalari uchun qo‘llab-quvvatlash va ma’lumotlar taqdim etadi.

Agar siz yoki yaqinlaringiz ruhiy salomatlik bo‘yicha favqulodda holatga duch kelsa, 911 raqamiga qo‘ng‘iroq qiling.

Yaqinlaringiz uchun maslahatlar

• Schizofreniya haqida ko‘proq ma’lumot oling, bu kasallikni yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
• Motivatsiyani oshirish uchun turli strategiyalarni qo‘llang.
• Agar imkon bo‘lsa, oila terapiyasida ishtirok eting.
• O‘zingizni ham parvarish qiling — yoga, meditatsiya yoki qo‘llab-quvvatlash guruhlariga qatnashish stressni kamaytirishga yordam beradi.

Xulosa

Schizofreniyani davolash odatda dori-darmonlar va terapiyani o‘z ichiga oladi. Davolash har bir bemorga moslashtiriladi va individual ehtiyojlarga qarab belgilanadi.

Antipsixotiklar asosiy dori vositalaridir, ammo ularning yon ta’sirlari bo‘lishi mumkin. Ilm-fan kamroq yon ta’sirga ega va simptomlarni yaxshiroq bartaraf etuvchi yangi dori vositalarini yaratish ustida ish olib bormoqda.

Ba’zi bemorlar davolanishni rad etishi mumkin. Bunday holatda sabr-toqat bilan ochiq va samimiy suhbat olib borish muhimdir.

Siz Sog‘lom Turmush va Wellness bo'yicha eng so'nggi yangiliklar va aktual voqealarni 08-06-2021 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Schizofreniyani Davolash: Zamonaviy Yondashuvlar va Psixososial Qo'llab-quvvatlash " sizga Sog‘lom Turmush va Wellness sohasidagi eng dolzarb va ishonchli ma'lumotlarni taqdim etadi. Har bir yangilik chuqur tahlil qilingan va sizga foydali bilimlar berish uchun tayyorlangan.

Schizofreniyani Davolash: Zamonaviy Yondashuvlar va Psixososial Qo'llab-quvvatlash haqidagi ma'lumotlar sizga Sog‘lom Turmush va Wellness bo'yicha qarorlaringizni yanada to'g'ri qilishga yordam beradi. Saytimizda yangiliklar doimiy yangilanadi va Jurnalstika standartlariga to'liq javob beradi.