Pul Nazariyasi: Iqtisodiyotdagi Pul Taʼsirining Asosiy Qoidalari

Pul Nazariyasi Nima?

Pul nazariyasi iqtisodiyotda pul hajmining o‘zgarishi iqtisodiy faollik darajasiga sezilarli taʼsir ko‘rsatadi degan tamoyilga asoslanadi. Markaziy banklar pul siyosatini boshqarish orqali iqtisodiy o‘sish surʼatlarini nazorat qilish imkoniga ega ekanini taʼkidlaydi.

Asosiy Nuqtalar

• Pul nazariyasiga ko‘ra, pul hajmining o‘zgarishi iqtisodiy faollik asosiy omilidir.
• Bu nazariyani ifodalovchi oddiy formulalardan biri — almashinuv tenglamasi: MV = PQ.
• Amerika Qoʻshma Shtatlarida Federal Rezerv tizimi pul hajmini nazorat qilish uchun rezervlar nisbati, diskont stavkasi va ochiq bozor operatsiyalaridan foydalanadi.
• Zamonaviy Pul Nazariyasi (MMT) pul yaratish mavzusida qiziqarli va bahsli yondashuvlarni taklif qiladi.

Pul Nazariyasini Tushunish

Pul nazariyasiga ko‘ra, mamlakatdagi pul miqdori oshsa, iqtisodiy faollik ham oshadi, aksincha ham amal qiladi. Almashinuv tenglamasida M — pul hajmi, V — pul aylanish tezligi, P — narxlar darajasi, Q — ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar hajmi ifodalanadi. Agar V doimiy deb hisoblansa, M oshirilganda P yoki Q yoki ikkalasi birga o‘sadi.

Iqtisodiyot to‘liq bandlikka yaqinlashganda narxlar darajasi ishlab chiqarishdan tezroq o‘sadi; iqtisodiy bo‘shliq mavjud bo‘lsa, ishlab chiqarish narxdan yuqori surʼat bilan o‘sadi.

Ko‘pgina rivojlanayotgan davlatlarda pul siyosatini markaziy hukumat boshqaradi, AQShda esa bu vazifa Federal Rezerv Kengashiga topshirilgan.

Federal Rezervning maqsadi — narx barqarorligini taʼminlash, to‘liq bandlikni rag‘batlantirish va uzoq muddatli foiz stavkalarini boshqarish orqali mamlakatning yalpi ichki mahsulotini barqaror rivojlantirishdir.

Ushbu nazariya bo‘yicha bozorlar eng samarali ishlaydi, agar iqtisodiyot barqaror narxlar va yetarli moliyaviy resurslarga ega bo‘lsa.

Pul Nazariyasining Turlari

Amerika Qo‘shma Shtatlarida Federal Rezerv uch asosiy vositadan foydalanadi:

• Rezervlar nisbati: Banklar depozitlar uchun ushlab turishi kerak bo‘lgan zaxiraning foizi. Bu foiz kamaytirilsa, banklar ko‘proq kredit berish imkoniga ega bo‘ladi va pul hajmi oshadi.
• Diskont stavkasi: Federal Rezerv banklarga qo‘shimcha zaxira olish uchun belgilagan foiz stavkasi. Diskont stavkasi pasaysa, banklar ko‘proq qarz oladi va kreditlashni ko‘paytiradi.
• Ochiq bozor operatsiyalari: Hukumat qimmatli qog‘ozlarini sotib olish yoki sotish orqali pul hajmini boshqarish. Sotib olish pul hajmini oshiradi, sotish esa kamaytiradi.

Fillips Egri Chizig‘i va Pul Nazariyasi

Fillips egri chizig‘i 1958 yilda iqtisodchi A.V. Fillips tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy tushuncha bo‘lib, ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Ishsizlik kamayganda inflyatsiya oshishi, aksincha bo‘lganda esa kamayishi kuzatiladi.

Bu tushuncha bo‘yicha ishsizlik kamayganda mehnatga talab ortadi, ish haqi ko‘tariladi, natijada narxlar oshadi — inflyatsiya yuzaga keladi. Aksincha, ishsizlik yuqori bo‘lsa, ish haqi o‘sishi sekinlashadi va narxlar barqarorlashadi.

Markaziy banklar uchun Fillips egri chizig‘i inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi muvozanatni tushunishda muhimdir. Amalda, bitta omil yaxshilanganida, ikkinchisi yomonlashishi mumkin.

1970-yillardagi stagflatsiya (yuqori inflyatsiya va yuqori ishsizlik bir vaqtda yuzaga kelishi) Fillips egri chizig‘ining oddiy modelini murakkablashtirdi va «tabiiy ishsizlik darajasi» tushunchasini kiritdi.

Pul Nazariyasi va Zamonaviy Pul Nazariyasi (MMT)

Anʼanaviy pul nazariyasi pulning iqtisodiyotdagi rolini o‘rganadi va pul hajmini nazorat qilish orqali narx barqarorligini taʼminlashga urg‘u beradi.

Zamonaviy Pul Nazariyasi (MMT) esa hukumat o‘z valyutasini chiqarishi tufayli hech qachon pul tanqisligiga duch kelmasligini, defitsitlarni moliyalashtirish uchun pul bosib chiqarish mumkinligini taʼkidlaydi — bu inflyatsiya faqat iqtisodiyotda bo‘sh resurslar mavjud bo‘lganda yuzaga keladi.

Anʼanaviy nazariyadan farqli o‘laroq, MMT hukumat qarzini muhim emas deb hisoblaydi va asosiy maqsad to‘liq bandlik va iqtisodiy barqarorlikka erishishdir.

Amerika siyosatchisi Aleksandriya Okasio-Kortes MMT tamoyillarini iqtisodiy siyosatga kiritishni qo‘llab-quvvatlaganlardan biri bo‘lib, 2019 yilda o‘zining "Yashil Yangi Shartnoma" dasturini moliyalashtirishda MMTni muhim deb hisoblagan.

Qisqacha Fakt

Markaziy banklar pul siyosatini muvozanatlashishga harakat qiladi: bozorda faollikni rag‘batlantirib inflyatsiyani oshirish yoki faollikni pasaytirib ishsizlikni oshirish xavfini boshqaradi.

Pul Nazariyasiga Tanqidlar

Barcha iqtisodchilar pul hajmini oshirishni maʼqullamaydi. Baʼzilar bunday siyosat intizomsizlikka olib kelishi, inflyatsiya oshishi natijasida tejash qiymati kamayishi, investitsiyalar pasayishi xavfini keltirib chiqarishini taʼkidlaydi.

Soliq siyosati bilan muammolarni hal qilish takliflari ham ommaviy qabul qilinmaydi, chunki narxlar oshayotgan paytda soliqlarni ko‘paytirish aholining noroziligiga sabab bo‘ladi.

Tanqidchilar yuqori soliqlar ishsizlikni yanada oshirishi va iqtisodiyotni yanada sustlashtirishi mumkinligini taʼkidlaydi.

Yaponiya uzoq yillardan beri fiskal defitsitlarda ishlamoqda, ammo bu iqtisodiy o‘sishga katta taʼsir ko‘rsatmaganligi sababli ko‘plab tanqidchilarga misol bo‘ladi.

Pul Nazariyasi va Fiskal Siyosat

Pul nazariyasi markaziy banklar orqali pul hajmi, foiz stavkalari va inflyatsiyani boshqarishga qaratilgan. Fiskal siyosat esa hukumatning soliqlar va xarajatlari orqali iqtisodiy faollik va ish o‘rinlariga taʼsir ko‘rsatadi.

Iqtisodiy pasayish yoki yuqori inflyatsiya davrlarida pul va fiskal siyosat birgalikda muvofiqlikda ishlashi zarur. Masalan, hukumat xarajatlarni ko‘paytirsa, markaziy bank esa foiz stavkalarini oshirib inflyatsiyani nazorat qilmasa, siyosatlar bir-birini bekor qilishi mumkin.

Shuning uchun iqtisodiy barqarorlikka erishishda pul va fiskal siyosat uyg‘unligini taʼminlash muhimdir.

Keynsiy iqtisodiyoti va Pul Nazariyasi Farqi

Keynsiy iqtisodiyoti asosiy eʼtiborni fiskal siyosatga — hukumat xarajatlari va soliqlarga qaratadi. Pul nazariyasi esa iqtisodiyotni boshqarishda pul hajmini nazorat qilish zarurligini taʼkidlaydi.

Monetarizmning Kamchiliklari

Monetarizm pul hajmini boshqarishga urg‘u bersa-da, aksiyalar va obligatsiyalar kabi moliyaviy vositalarning odamlarning pul hajmidagi o‘zgarishlarga munosabatini o‘zgartirishi mumkinligini hisobga olmaydi.

Pul Bazasi Nima?

Pul bazasi — iqtisodiyotda aylanmadagi pul miqdori bo‘lib, unga naqd pul va banklardagi depozitlar kiradi.

Xulosa

Pul nazariyasi pul hajmidagi o‘zgarishlarning iqtisodiy faollikka taʼsirini o‘rganadi. Markaziy banklar inflyatsiyani nazorat qilish, o‘sishni rag‘batlantirish yoki iqtisodiy sekinlashuvni boshqarish uchun turli vositalardan foydalanadi.

Ammo, tanqidchilar pul miqdorini boshqarishda ehtiyotkorlik zarurligini, aks holda inflyatsiyaning oshishi va iqtisodiy noaniqliklar yuzaga kelishini ogohlantiradi.

Siz Iqtisodiyot bo'yicha qiziqarli mavzular va tahliliy materiallarni 21-10-2024 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Pul Nazariyasi: Iqtisodiyotdagi Pul Taʼsirining Asosiy Qoidalari " sizga Iqtisodiyot sohasidagi yangi tushunchalar va foydali maslahatlarni beradi. Har bir Mavzu diqqat bilan tahlil qilingan va foydalanuvchiga amaliy ma'lumot yetkazishga qaratilgan.

Pul Nazariyasi: Iqtisodiyotdagi Pul Taʼsirining Asosiy Qoidalari mavzusi sizning Iqtisodiyot bo'yicha qarorlaringizni yanada oqilona qilishga yordam beradi. Saytimizdagi barcha mavzular, unikal va foydalanuvchi uchun qimmatli kontent hisoblanadi.