Pevzner stollari nima uchun zamonaviy tibbiyotda asosiy rol o‘ynamaydi?
Raqamli parhez stollarining tarixi, ishlash prinsipi va bugungi kundagi xavflari haqida qisqa, aniq ma’lumotlar. Shifokorlar nima uchun bunday tizimlar bilan cheklovlar qo‘ymaslikni tavsiya qiladi.
Bugungi maqolada raqamli parhez stollari deb ataladigan tizimlardan bahs qilamiz. Zamonaviy tibbiyot dalillarga asoslangan yondashuvni qo‘llaydi, shuning uchun ko‘plab eski amaliyotlar isbotlanmagan deb qaralmoqda. Quyida ularning paydo bo‘lish tarixi, nima uchun ular ba’zan zararli bo‘lishi mumkinligi va bugungi kunda turi bilan bog‘liq eng yaxshi yondashuvlar haqida so‘z yuritamiz.
Pevzner stollari nima?
Pevzner stollari — turli kasalliklar uchun maxsus parhez rejimlari bo‘lib, har bir holatga mos ruxsat etilgan mahsulotlar, kundalik ovqatlar soni, kaloriyalilik va makro-mikroelementlar nisbati belgilangan. (nomerli stollar) deb ham ataladi. 1921-yilda professоr Manuil Isaakovich Pevzner bu tizimni yaratdi va u 15 xil stolni ishlab chiqdi. Masalan, birinchi stol oshqozon yaralari uchun, beshinchisi gallbladder va jigar kasalliklari, to‘qqizinchi diabet uchun, o‘ninchisi esa yurak-qon tomir kasalliklari uchun mo‘ljallangan.
Har bir stol kunlik ovqatlar soni, kaloriyalik ma’lumot, oqsil, yog‘ va uglevodlar nisbati, tayyorlash usullari hamda ruxsat etilgan yoki taqiqlangan mahsulotlar ro‘yxatini belgilaydi.
Menular odatda juda qat’iy bo‘lgan, taomlar tarkibi ham ko‘p hollarda unchalik jozibali bo‘lmasdi: o‘nlab taomlar ko‘pasir, sopotlar, qattiq nonlar, shaxsiy taqdimotlar yo‘qligi haqida eslatadi. Shuningdek, yog‘li ovqatlar, ziravorlar, ko‘plab meva-sabzavotlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri cheklangan bo‘lardi; kofe, choy va alkogol ham taqiqlangan ro‘yxatda bo‘lardi.
Nima uchun bu parhezlar bugungi kunda samarali bo‘lmasligi mumkin?
Ular asrlar avval ishlab chiqilgan edi, o‘shanda dori-darmonlar kam bo‘lgan va ovqat tanlovi hozirgi kabi xilma-xil emas edi. Shuning uchun shifokorlar ko‘p hollarda parhezlar orqali kasallik jarayonini boshqarishga urinishgan. Bugun esa xilma-xil dorilar, texnologiyalar va yuqori sifatli diagnostika mavjud bo‘lib, ko‘plab holatlar uchun parhezlar xolos qoldi.
Masalan, ilgari oshqozon-ichak yo‘llarining yallig‘lanishi (gastrit) yoki yara kasalliklari ko‘pincha ovqat bilan bog‘lanish deb o‘ylangan, ammo hozirgi bilimlar asosiy sabablardan biri bakteriya Helicobacter pylori ekanligini ko‘rsatadi. Autoimmun gastrit kabi holatlar ham bo‘lib, u holda qo‘riqlovchi omillar (masalan, ichak ichidagi ozuqa yutilishini ta’minlovchi faktorlar) kam bo‘ladi. Bular parhezlar orqali hal qilinadigan masalalar emas.
Shuningdek, funksional dispеpsiya (yemak joyidagi yoqimsiz tuyg‘ular) kabi holatlarda, ma’lum mahsulotlar alomatlarni kuchaytirishi mumkin—but bu doimiy cheklovlar degeneratsiyaga olib kelishi mumkin. Ba’zi odamlar kechirimli bo‘lgan mahsulotlarni ham tark etishi, hayotiy qulaylik va ruhiy salomatlikning pasayishiga sabab bo‘ladi.
Raqamli stollar jismoniy salomatlikka zarar keltiradimi?
Ko‘p hollarda raqamli stollar balanssiz bo‘lib, uzoq muddatli qo‘llanishi sog‘liq uchun xavfli bo‘lishi mumkin. Kaloriyalarning yetishmasligi, oqsil va vitaminlardan yetishish, mikroelementlar yetishmasligi xavfi ortadi. Bu ayniqsa keksa yoshdagi bemorlarda mushak massasining yo‘qolishi va umumiy vazn yo‘qolishi kabi oqibatlarga olib keladi.
ESPEN (Yevropa klinik oziqlantirish jamiyati) xulosasiga ko‘ra, parhez cheklovlari sog‘liqni yomonlashtirib, ovqatdan mamnuniyatni kamaytirishi mumkin. Shuning uchun bir-biriga mos kelmagan cheklovlar bemorlarni xotirjam holda noto‘g‘ri qaror qabul qilishiga sabab bo‘ladi.
Ko‘plab hollarda bunday parhezlar bemorlarni chalkashtirib yuboradi: agar bemor bir nechta xastalikdan aziyat cheksa, har bir stolning tavsiyalari bir-biriga zid kelishi mumkin. Bemor o‘zi uchun qaysi mahsulotlarni chegaralashi yoki yo‘q demoqchi bo‘lsa, qaysi biri bilan to‘g‘ri muvofiqlik borligini aniqlab bo‘lmay qoladi. Bu holatlar ARFID kabi xavfli ozuqa rad etish kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin.
Ko‘pchilik vaziyatlarda esa eng samarali yondashuv – balansli parhez va individual reaksiyalar asosida mahsulotlarni moslashtirishdir. Fizik jismoniy faoliyat, vazn nazorati, qon bosimi va xolesterin darajasi kabi omillarni qo‘shimcha hisobga olish muhim.
Qanday parhezlar bugungi kunda haqiqatan ham foydali?
Xorijiy tadqiqotlar ovoz berayotgan eng yaxshi parhezlardan ikkitasini nomlab o‘tadi: DASH parhezi va O‘rta dengiz parhezi (Mediterranean). DASH parhezi ko‘p sabzavotlar, butun donlar, past yog‘li sut mahsulotlari, baliq va tayoq go‘shti, yog‘siz go‘sht bo‘lishini, alkogolni yo‘qligi hamda tuz, shakar va to‘qimalar miqdorining chegaralangani bilan ajralib turadi. O‘rta dengiz parhezi esa ko‘p meva-sabzavot, zaytun moyi, yong‘oqlar va baliq tarkibiga boy bo‘lib, qizil go‘sht va ishlanadigan go‘shtlarni kamaytiradi.
Bularni yurak-qon tomir kasalliklari, dislipidemiya (xolesterin bilan bog‘liq buzilishlar), tip 2 diabet, jigar yog‘li kasalliklari, metabolik sindrom va semirish kabi holatlar uchun tavsiya qilishadi.
Shuningdek, FODMAP parhezi— past FODMAP dietasi — irritable intestinal sindrom (IBS) yoki funksional gaz bilan chiqqan holatlar uchun mos keladi. FODMAP qisqa nomi bo‘lib, fermentatsiyalanuvchi oligosakaridlar, disakaridlar, monosakaridlar va poliollarni nazarda tutadi. Bu moddalarning ba'zilari ichakda gaz hosil qilib, og‘riq, shishish va yo‘talgar kabi alomatlarni keltirib chiqaradi.
- Fruktanlar — bug'doy, piyoz, sarimsoq.
- Galaktanlar — loviya va ba'zi yong'oqlar.
- Shakar spirtlari — xamfirlar, manitol kabi shakar o‘rnini bosuvchilar.
- Fruktoza — olma, qovun, mevalar bo‘yicha yuqori tarkibli mahsulotlar.
- Laktosa — sut mahsulotlari.
Ko‘p odamlar yuqori FODMAP•li mahsulotlar iste’mol qilganda noqulay sezgirlikka uchraydi. Bemorlar kundalik parhezini yozib borib, qaysi mahsulotlar alomatlarni kuchaytirishini aniqlashadi; shaxsiy tayyorlovlar orqali cheklovlar belgilanishi maqsadga muvofiqdir. Asosiysi – faqat shaxsiy reaktsiyaga ega bo‘lgan mahsulotlarni cheklash, keng ko‘lamli “hammasini yo‘q” qilmaslik.
Raqamli stolni kim tavsiya qiladi va nima deyapti?
Agar mukammal dalillar bo‘lmasa ham, ba’zi shifokorlar hali ham raqamli stol yo‘riqnomalarini berishi mumkin. Hozirgi kunda ilmiy tadqiqotlar bu parhezlarning ko‘plab hollarda kasalliklarni davolash yoki oldini olish uchun isbotini ko‘rsatmaydi. Shifokorga savol berish muhim: “Nima uchun bu parhez?” va “Bu parhez uchun ilmiy ishonchli manbalar bormi?” Agar mutaxassis Javoblarga izoh bera olmasa yoki yo‘l-yo‘riqni qat’iy davom ettirsa, bemor o‘z sog‘ligi uchun boshqa shifokorga murojaat qilishi ma’qul.
Ko‘p hollarda ko‘zda tutilgan holatlar uchun eng samarali yo‘l – zamonaviy dori vositalari, maslahatlar va individual parhezni qamrab olgan yondashuvdir. GERD kabi alomatlar paydo bo‘lishi holatida, alohida tashxis bo‘yicha dori-darmonlar tavsiya etiladi; ba’zi hollarda esa faqat zararli bo‘lgan taomlarni vaqtinchalik cheklash etarli bo‘ladi.
Keliakiya (glutenga nisbatan kasallik) haqiqatan nima?
Keliakiya — bu autoimmun kasallik bo‘lib, glütenga duch kelganda yordamchi bo‘lgan tomirlar yo‘qotilishi bilan solishtiriladi. Bu kasallikda mutlaqo glütensiz dieta talab qilinadi. Sertifikatsiyalangan glütensiz mahsulotlar ustiga yopishtirilgan belgi bo‘lgan oziq-ovqatlar bilan cheklanish muhim; shunda tasodifiy glütен chiqqanlik xavfi kamayadi.
Dunyoda keliakiya tarqalishi taxminiy 0.7–1.4% atrofida. Rossiyada esa diagnoz qo‘yilishida xatoliklar ko‘p bo‘lishi mumkin; genetik testlar ijobiy bo‘lishi mumkin, lekin keliakiya har doim rivojlanmaydi. Shu bois noto‘g‘ri tashxislar ko‘p uchraydi.
Ko‘p hollarda shifokorlar glütenga nisbatan tezkor javob sifatida diyetani yo‘lga qo‘yishadi, lekin bu holatda boshqa sabablari ham bo‘lishi mumkin. Glütenga o‘xshash boshqa mazoviy moddalar (masalan, FODMAP menyulardagi qisman komponentlar) alomatlarni ham qo‘zg‘ashi mumkin. Shu bois tashxisni ishonchli usullar bilan tasdiqlash muhim.
Haqiqatan samarali parhezlar bormi?
Zamonaviy manbalar har doim ikki keng qamrovli yo‘nalishni taklif etadi: Mediterranean (O‘rta dengiz) parhezi va DASH parhezi. Ular qat’iy cheklovlar emas, balki umumiy salomatlikka yo‘naltirilgan sog‘lom odatlarni o‘z ichiga oladi.
DASH parhezi — yuqori darajada sabzavotlar, mevalar, butun donlar, past yog‘li sut mahsulotlari, baliq va dengiz mahsulotlari, yog‘siz go‘shtlar bilan tashkil topgan; alkogolga qarshi bo‘ladi, tuz, qo‘shimcha shakar va to‘qimalarning cheklanishini ko‘zda tutadi. Bu parhez qon bosimini kamaytirish va yurak-qon tomir sog‘lig‘ini qo‘llab-quvvatlash uchun mos keladi.
Mediterranean parhezi esa ko‘p yangi meva-suvi, sabzavotlar, butun donlar, zaytun moyi, yong‘oqlar va baliqqa e’tibor qaratadi; qizil go‘sht va sharbiy mahsulotlar kichikroq miqdorda bo‘ladi. Bu parhez ham yurak kasalliklarining oldini olishda yordam beradi.
FODMAP parhezi esa IBS yoki boshqa funksional oshqozon-ichak kasalliklarida foydali bo‘lishi mumkin, lekin faqat shaxsiy tavsiyalarga binoan, bosqichma-bosqich qo‘llaniladi va shifokor nazorati ostida amalga oshiriladi.
Shifokor raqamli stolni tavsiya qilganida nima qilish kerak?
Bir necha avvalo, bu parhezlar bugungi kunda kasalliklarni davolash uchun yagona yoki eng yaxshi yechim bo‘lmasligini tushunish lozim. Shifokorga “Nima uchun bu parhez?” deb so‘ring, foydalanuvchi bada dalillarini so‘rang. Agar mutaxassis iloji bo‘lmasa aniq javob bersa yoki tavsiyalari o‘zaro mos kelmasa, boshqa shifokorga murojaat qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ko‘p hollarda bo‘yoq bo‘lgan yo‘llar — bemorning simptomlarini boshqarish uchun mos parhezlar, dori-darmonlar va hayot tarzi tavsiyalarini birlashtirishdir. Masalan, oesofagial refluks bo‘yicha maxsus dori-darmonlar, ovqat tartibini o‘zgartirish yoki vaznni nazorat qilish ham muhim rol o‘ynaydi.
Mutaxassis fikri (izohli sharh, 2 jumla)
Bugungi kunda tibbiyot shaxsiy reaksiyalarni hisobga olgan holda yondoshishni afzal ko‘radi. Shifokor bemorning alomatlarini tahlil qilib, uning holatiga mos parhez va dori-darmonlar ro‘yxatini tuzishi kerak.
Qisqa xulosa
Raqamli stollar bugungi zamonda keng qo‘llanilmaydi; ular ko‘pincha shaxsiy ehtiyojlarga mos kelmaydi. Eng xavfsiz yo‘l — simptomlarga qarab moslashtirilgan, balansli parhez va individual ozuqa reaksiyalarini aniqlashdir. Boshqa tomondan, O‘rta dengiz va DASH parhezlari kengroq foyda keltirishi mumkin, FODMAP esa faqat maxsus belgilarda qo‘llanilishi tavsiya etiladi. Har doim mutaxassis bilan maslahatlashgan holda harakat qilish maqsadga muvofiqdir.
Asosiy foyda: parhezlar shaxsiy reaksiyalarga moslashtirilsa eng yaxshi natijaga erishiladi; keng qamrovli “raqamli stol”lar esa ko‘pincha boshqalar uchun foydasiz bo‘lib chiqadi.