Допинг: спортдаги сирли куч ва унинг организмга таъсири

Тақиқланган моддалар ва усуллар рўйхати жуда кенг.

Кўпчилик учун «допинг» сўзи спортдаги катта можаролар билан боғлиқ. Атлетлар тақиқланган моддалардан фойдалангани учун ушланиб, дисквалификация қилиниб, медаллари ва унвонлари олиб қўйилади.

Бироқ, кўпчилик спортчилар қандай препаратлардан фойдаланишини, улар инсон қобилиятларини қандай оширишини ва соғлиққа қандай таъсир кўрсатишини билмайди.

Допинг нима?

Допинг — спорт мусобақаларида инсонга афзаллик бериш мумкин бўлган тақиқланган моддалар ва усуллардир. Жаҳон антидопинг агентлиги таърифича, допинг — антидопинг қоидаларининг ҳар қандай бузилиши. Масалан, тақиқланган моддани тарқатиш, допинг тестидан бош тортмоқ ёки уни сохталаштиришга уриниш.

Миллий ёки халқаро даражада иштирок этувчи спортчилар ҳар вақт допинг назоратига чақирилиши мумкин. Агар тестдан ўтишдан бош тортиб ёки тақиқланган модда топилса, дисквалификация қилиниши мумкин.

Тақиқланган препаратлар ва усуллар шунчалик кўпки, кўп спортчилар улардан фойдаланади. Лекин бу ҳақда тасдиқланган маълумот олиш қийин, чунки ҳеч ким ўз хоҳиши билан тан олмайди.

2021 йилда ўтказилган мета-таҳлилга кўра, допингдан фойдаланувчилар 5%дан кам. Бироқ бошқа тадқиқотларда хитойлик саволлар орқали 30-45% спортчилар тақиқланган усулларни қўллаганини тан олган.

Кейинчалик, кўп спортчилар мусобақалардан олдин допингдан фойдаланиб, тайёргарликда афзалликка эга бўлади, аммо халқаро ареналарда «тоза» бўлади.

Қандай моддалар ва усуллар допинг ҳисобланади?

2024 йил 1 январдан янги қўшимчалар билан ВАДАнинг тақиқланган моддалар ва усуллар рўйхати кучга кирди. Қуйида спортчилар учун тақиқланган моддалар рўйхати келтирилган.

Анаболик-андроген стероидлари

Бу эркак жинсий гормонларининг синтетик аналоги бўлиб, тестостерон, андростерон ва бошқаларни ўз ичига олади. Уларнинг рўйхати 60дан ортиқ номларни ўз ичига олади.

Бу препаратлар мушак массасини оширишга ёрдам беради, ҳам ҳажмни катталаштириш, ҳам янги мушак толаларини шакллантириш орқали.

Шунингдек, улар кучни 5%дан 52%гача оширади ва таъсири йиллар давомида сақланади.

Кўпинча анаболиклар кучли спорт турлари билан шуғулланувчи ёш спортчилар томонидан қўлланилади. Масалан, пауэрлифтинг ёки оғир атлетика билан шуғулланувчилар. Культуристлар ҳам тезроқ орзулар фигурасини яратиш учун улардан фойдаланади.

Бироқ анаболик стероидларнинг салбий таъсирлари жуда жиддий:

• Оқибатда оғир акне;
• Эркакларда кўкрак безларининг ривожланиши (гинекомастия);
• Аёлларда юз ва танада соч ўсиши (гирсутизм);
• Туғруқ безларининг кичрайиши;
• Юқори қон босими;
• Ёшларда ўсишнинг секинлашиши;
• Кучли кайфият ўзгаришлари;
• Маниакал хулқ;
• Иккала жинсда ҳам эркак типида соч тўкилиши;
• Менструал циклнинг бузилиши;
• Бепуштлик;
• Тромбоз хавфининг ошиши;
• Кўз ва терининг сариқлашиши;
• Жигардаги ўсимталар ёки саратони;
• Бўйрак муаммолари ва уларнинг ишламаслиги.

Пептид гормонлар, ўсиш омиллари ва миметиклар

Пептид гормонлари инсон физиологияси ва хулқ-атворида муҳим роль ўйнайди. ВАДА рўйхатида бир неча турлари тақиқланган.

Эритропоэтинлар биринчи ўринда туради. Бу гормонлар буйракда синтезланиб, суяк илдизида эритроцитлар ҳосил бўлишини рағбатлантиради. Улар тиббиётда буйрак касалликлари ва химиотерапия сабабли анемияни даволашда қўлланилади.

Спортчиларда эритропоэтинлар гемоглобин миқдорини оширишга ёрдам беради, бу эса организм тўқималарига кислород етказилишини яхшилайди ва чидамлиликни оширади.

Шу сабабли бу допинг тури кўпроқ чўлғазалар, енгил атлетика, велосипед спорти, биатлон ва триатлон спортчилари томонидан қўлланилади.

Бироқ эритропоэтинлар қоннинг зичлигини оширади ва тромбоз хавфини кўпайтириш мумкин. Шунингдек, кўкрак безлари, ўпка, бош ва бўйин ўсимталари ривожланишига сабаб бўлиши мумкин. Қўшимча таъсирлар қаторида ҳазм бузилиши, чарчоқ, турли оғриқлар, уйқусизлик, терида чиқишлар ва қўл-қўлтиқларда сезгирлик пайдо бўлиши мумкин.

ВАДА рўйхатида шунингдек тестостеронни стимуляция қилувчи гормонлар, кортикотропинлар ва ўсиш гормонлари бор. Улар асосан мушакларни ошириш ва кучни кўпайтириш учун ишлатилади. Кўпинча эритропоэтинлар билан бирга қўлланилади.

Ўсиш гормони мушак массасини оширишга ёрдам бериши мумкин, аммо назорат қилинган тадқиқотларда кучни оширишда сезиларли таъсири аниқланмаган.

Қўшимча таъсирлар қаторида қўл ва оёқларда шишиш, юз хусусиятларининг ўзгариши, тиш муаммолари, суғуриш ва кўп терлаш, шунингдек диабет, гипертония, кардиомиопатия, остеопороз, менструал бузилишлар ва импотенция хавфи бор.

Бета-2 агонистлар

Астма даволаш учун ишлатиладиган дорилар бўлиб, бронхиолларни кенгайтиришга ёрдам беради. Астмали спортчиларга рухсат этилган, аммо соғломларга тақиқланган.

Баъзи тадқиқотларда соғлом одамларда машғулотдан олдин 10-30 дақиқада нафас олишни яхшилаш ва иш самарадорлигини ошириш мумкинлиги кўрсатилган, лекин бу натижалар асосан оммавий спортчиларда кузатилган.

Профессионал спортчиларда бу препаратлар кам ёрдам беради, чунки уларнинг нафас олиш қобилияти аллақачон юқори.

Қўшимча таъсирлар қаторида юрак уриши тезлашиши, бош оғриғи, бош айланиши, кўнгил айниш, тремор, асабийлик, уйқусизлик ва ошқозон бузилиши бор. Шунингдек аллергия, кўкрак ва қулоқда оғриқ, юрак ритми бузилиши, терининг қизариши ва нафас олишда қийинчиликлар пайдо бўлиши мумкин.

Гормонлар ва метаболизм модуляторлари

Синтетик андрогенларни аниқлаш осонлиги сабабли, спортчилар камроқ аниқланадиган препаратларни қидира бошлади. Шу сабабли эстрогенларни блоклаб, андроген таъсирига эга бўлган моддалар қўлланилади.

Масалан, ароматаза ингибиторлари аёлларда кўкрак саратонини даволашда, эркакларда эса тестостерон даражасини икки бараварга оширишда қўлланилади.

Қўшимча таъсирлар қаторида яралар, аллергия, жигар яллиғланиши, суяк зичлигининг пасайиши ва бунинг оқибатида артралгия (бўғимларда оғриқ) бор.

Шунингдек, селектив эстроген рецептор модуляторлари анаболик стероидларнинг салбий таъсирларини камайтириш ва тестостерон миқдорини ошириш учун ишлатилади, аммо улар тромбоз, ўпка эмболияси ва ҳатто ўлимга сабаб бўлиши мумкин.

Метаболизм модуляторларига шунингдек мельдоний ва триметазидин киради. Улар юрак ҳужайраларини ҳимоя қилади ва чидамлиликни ошириш, оксидлаш стресини камайтиришга ёрдам бериши мумкин, лекин спортдаги таъсири исботланмаган.

Қўшимча таъсирлар: мельдоний аллергия, ҳазм бузилиши, тахикардия ва қон босимининг ўзгаришига сабаб бўлади; триметазидин кўнгил айниш, қусиш ва бош оғриғига олиб келади. Нодир ҳолларда триметазидин тромбоцит ва лейкоцитларни камайтиради, жигар функциясини бузади ва Паркинсон касаллигида ҳолатни ёмонлаштиради.

Диуретиклар ва маскировка воситалари

Бу препаратлар сийдик ҳажмини ва натрий чиқарилишини оширади. Спортчилар улардан тезроқ вазн йўқотиш ва керакли вазн тоифасига кириш учун фойдаланиши мумкин.

Шунингдек, диуретиклар бошқа тақиқланган моддаларни тезроқ организмдан чиқаришга ёрдам беради.

Бироқ диуретикларнинг салбий таъсири жуда жиддий: сувсизланиш юрак-қон томир тизимига салбий таъсир кўрсатади, терморегуляцияни бузади ва чарчоқ, юрак ритми бузилиши ҳамда жисмоний машқлар вақтида юрак хуружига сабаб бўлиши мумкин.

Шунингдек, улар калийни чиқаради, бу эса мушаклар қисилишига олиб келади.

Стимуляторлар ва наркотиклар

Стимуляторлар асаб тизимига таъсир қилиб, ҳушёрлик ва диққатни оширади, чарчоқни камайтиради ва ғалаба истагини кучайтиради. Шу сабабли мусобақа даврида тақиқланган.

Энг кенг тарқалган стимуляторлар — никотин ва кофеин, улар допинг ҳисобланмайди. Лекин амфетамин, кокаин ва эфедрин каби моддалар тақиқланган.

Каннабис ҳам тақиқланган, гарчи спортда ишлаб чиқаришни ошириш эҳтимоли паст бўлса-да.

Стимуляторлар оғриқни сезишни камайтирадигани учун улардан фойдаланиш иссиқ ҳаво зарбаси, юрак хуружи, жиддий жароҳатлар, судралар ва ҳатто ўлимга олиб келиши мумкин.

Шунингдек, улардан фойдаланиш одатланишга олиб келади, уйқусизлик, бош оғриғи, хавотир, психоз каби муаммоларни келтириб чиқаради.

Глюкокортикоидлар

Бу стероид гормонлар бўлиб, организмда глюкоза, оқсил ва ёғларнинг метаболизмига таъсир қилади. Тиббиётда яллиғланиш ва аллергияни даволашда, Крон касаллиги, яралиқ колит, ревматоид артрит ва қон касалликларида қўлланилади.

Спортчилар уларни оғриқ ва яллиғланишни камайтириш учун қабул қилади, шу сабабли мусобақалар даврида тақиқланган.

Узоқ муддатли қўллашда салбий таъсирлар: вазн ошиши, акне, мушак кучининг пасайиши, сўндирувчи тери, остеопороз, ошқозоннинг безовталиги, гипертония, депрессия ва инфекцияларга сезгирлик.

Бета-блокаторлар

Бу препаратлар адреналин таъсирини блоклаб, юрак уриш тезлиги ва кучини камайтиради. Бу юрак-қон томир тизимига юкни камайтиради ва қон босимини туширади.

Тиббиётда улар юрак касалликлари, мигрен, ижтимоий хавотирлик, гипертония, глаукома ва треморни даволашда қўлланилади.

Муайян спорт турларида, масалан, голф, дартс, автоспорт, чанғичилик, сноуборд ва мини-гольфда мусобақалар даврида тақиқланган. Сув ости сузиш, камон ва пневматик қуролдан отишда эса ҳатто мусобақадан ташқарида ҳам қўлланиш тақиқланади.

Қўшимча таъсирлар: депрессия, чарчоқ, совуқ қўллар, бош оғриғи, запор, жинсий фаолиятда муаммолар. Шунингдек, астма, периферик артерия касалликлари ва диабетда ёмонлашишга сабаб бўлиши мумкин.

Қон ва унинг компонентлари билан манипуляциялар

Бу усулда гемоглобинга бой қонни кўчириш орқали организмга қўшимча қон оқсиллари берилади. Бу спортчининг кислороддан самарали фойдаланишини оширади ва чидамлиликни кучайтиради.

Бироқ, қон зичлиги ошиши юракка катта юк туғдиради, тромбоз, юрак хуружи ва инсульт хавфини оширади.

Ген ва ҳужайра допинги

Бу энг янги терапевтик усул бўлиб, организмга ДНК, РНК ёки генетик ўзгарган ҳужайралар киритилади. Бу муолажалар гемофилия, муковисцидоз, инфекциялар ва ишемик юрак касаллиги каби касалликларни даволашда қўлланилади.

Спортда эса муайян генларни фаоллаштириш орқали спортчининг ишлаб чиқариш қобилияти оширилиши мумкин, масалан, кислород етказилишини назорат қилувчи, капилляр зичлигини оширувчи, митохондрия миқдорини кўпайтирувчи, оғриқни бошқарувчи ва мушак ўсишини рағбатлантирувчи генлар.

Бироқ ген допинги мутациялар, ҳужайра ўсишининг бузилиши, токсик таъсирлар, ўсимталар пайдо бўлиши, сарқит касалликлари, мушак ва боғламларга зарар, иммунитетнинг пасайиши ва ҳатто ўлим хавфини оширади.

Хобби спортчилари допингдан фойдаланиши мумкинми?

Кўплаб ВАДА тақиқлаган препаратлар дорихоналарда рецептсиз сотилади, шунинг учун баъзи одамлар уларни ўз хоҳиши билан сотиб олади ва қўллайди. Лекин организмга аралашиш жуда жиддий савол.

Допингнинг салбий таъсирлари кўпинча унинг фойдасидан ошиб кетади. Масалан, ўсиш гормони ёки инсулинга ўхшаш ўсиш омиллари мушакларни тезроқ оширишга ёрдам бериши мумкин, аммо рак хавфини оширади.

Эритропоэтиндан фойдаланиб мусобақада яхшироқ натижа кўрсатишга уриниш тромбоздан ўлимга олиб келиши мумкин. Яна оғриқни енгиллаштирувчи дори билан марафонни тугатиш жиддий жароҳатларга сабаб бўлади.

Кўп спортчилар препаратларни зал ёки мураббийларидан олади, аммо бир одамга ёмон таъсир қилмаган нарса бошқасига катта зарар етказиши мумкин.

Баъзи дорилар мавжуд касалликларни ёмонлаштириши мумкин, улар ҳақида сиз ҳали билмаслигингиз ҳам мумкин. Шунинг учун мушак ўсиши, чидамлиликни ошириш ёки жароҳатлардан тезроқ тикланиш мақсадида препаратларни қўллашдан олдин шифокор билан маслаҳатлашиш жуда муҳим.

Siz Sog‘lom Turmush va Wellness bo'yicha eng so'nggi yangiliklar va aktual voqealarni 09-03-2024 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Допинг: спортдаги сирли куч ва унинг организмга таъсири " sizga Sog‘lom Turmush va Wellness sohasidagi eng dolzarb va ishonchli ma'lumotlarni taqdim etadi. Har bir yangilik chuqur tahlil qilingan va sizga foydali bilimlar berish uchun tayyorlangan.

Допинг: спортдаги сирли куч ва унинг организмга таъсири haqidagi ma'lumotlar sizga Sog‘lom Turmush va Wellness bo'yicha qarorlaringizni yanada to'g'ri qilishga yordam beradi. Saytimizda yangiliklar doimiy yangilanadi va Jurnalstika standartlariga to'liq javob beradi.