Bolalarning Birinchi Yetti Yili: Haqiqatan Ham Eng Muhimmi?

Bolalar rivojlanishi haqida gapirganda, ko‘pincha bola hayotidagi eng muhim bosqichlar 7 yoshgacha sodir bo‘lishi aytiladi. Buyuk yunon faylasufi Aristotel ham: “Menga yosh bola ber, men uni yetuk inson qilib ko‘rsataman” degan.

Ota-ona sifatida bu nazariyani qalbingizga yaqin tutish, ko‘pincha xavotirga sabab bo‘ladi. Qizimning aqliy va ruhiy salomatligi haqiqatan ham birinchi 2,555 kun ichida shakllanganmi?

Ammo ota-ona bo‘lish usullari kabi, bola rivojlanishi haqidagi nazariyalar ham eskirishi va yangilanishi mumkin. Masalan, 1940-50-yillarda pediatrlar ona suti o‘rniga sut formulalarini tavsiya qilardi. Yaqinda esa bolani ko‘p quchoqlash uning “bevaqt tarbiyalanishiga” sabab bo‘lishi haqida noto‘g‘ri fikrlar bo‘lgan. Bugungi kunda esa bu qarashlar rad etilgan.

Shu nuqtai nazardan qaraganda, Aristotelning fikrini hozirgi zamon tadqiqotlari qanchalik tasdiqlaydi? Boshqacha qilib aytganda, ota-onalar uchun farzandlarining kelajagi va baxtli hayoti uchun aniq yo‘l xaritasi bormi?

Ota-onalikning ko‘plab jihatlari kabi, bu savolga aniq javob berish qiyin. Bola uchun xavfsiz muhit yaratish albatta muhim, ammo erta travma, kasallik yoki jarohatlar bola butun hayotini belgilamaydi. Shunday bo‘lsa-da, tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, birinchi yetti yil bola ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.

Birinchi yillarda miyamiz tez rivojlanadi

Garvard universitetining ma'lumotlariga ko‘ra, bolalar 3 yoshga to‘lmasdan oldin miyalari har daqiqada millionlab neyron bog‘lanmalarini hosil qiladi. Ushbu bog‘lanmalar tabiat va tarbiya orqali shakllanib, ayniqsa “berish va qabul qilish” deb ataluvchi munosabatlar muhim.

Bola birinchi yilida yig‘lash orqali e'tibor va g‘amxo‘rlik talab qiladi. Bu yerda ota-onaning javobi — yeg‘itish, paxta almashtirish yoki uxlatish — “berish va qabul qilish”ning bir ko‘rinishi.

Bola o‘sib, piyoda qadam tashlaganida esa o‘yinlar orqali ham bu munosabatlar davom etadi. Bu aloqalar bolaga e'tibor berilayotganini va ular bilan bog‘lanilayotganini his ettiradi. Shu tariqa bolalar ijtimoiy qoidalar, muloqot va munosabatlarni o‘rganadi.

Masalan, mening qizim kichik paytlarida chiroqni o‘chirib, «Uxlash vaqti!» deb o‘ynardi. Men ko‘zlarimni yumib, divanga yotardim, u kulib o‘ynardi. Keyinchalik esa meni uyg‘otishni buyurardi. Bu muloqot bizning o‘yinimizning asosi bo‘lib qoldi.

Psixoterapevt Hilari Jakobs Hendel ta'kidlaganidek, “Neyronlar birga faoliyat yuritsa, ular bir-biriga bog‘lanadi. Neyronlar daraxt ildizlari kabi, rivojlanish poydevoridir.”

Hayotdagi stresslar — moliyaviy qiyinchiliklar, oilaviy muammolar yoki kasalliklar — ayniqsa bu “berish va qabul qilish” jarayonini to‘xtatsa, bola rivojlanishiga ta'sir qilishi mumkin. Ammo ish bilan bandlik yoki telefonlar chalg‘itishi ota-onani yomon deb hisoblash uchun asos emas.

Va nihoyat, ba'zida yuzaga kelgan chalg‘itishlar bolaning miyasi rivojlanishini to‘xtatmaydi. Ammo doimiy stress ostida bo‘lgan ota-onalar bolalari bilan muloqotni davom ettirishga e'tibor berishlari muhim. Masalan, ongli bo‘lish usullarini o‘rganish ota-onalarga hozirgi paytda bolalari bilan yaxshiroq bog‘lanishga yordam beradi.

O‘sha paytdagi vaziyatga e'tibor qaratish, kundalik chalg‘itishlarni kamaytirish orqali bolalarimizning yaqinlikka bo‘lgan istagini sezish osonlashadi. Bu esa bolaning bog‘lanish uslubini shakllantiradi va kelajakdagi munosabatlariga ta'sir ko‘rsatadi.

Bog‘lanish uslublari kelajak munosabatlariga ta'sir qiladi

Psiixolog Mari Eynsvortning ishi bolalar bog‘lanishini o‘rganishda muhim qadam bo‘ldi. 1969-yilda u “g‘ayritabiiy vaziyat” nomli tajriba o‘tkazib, bolalar onalari xonani tark etganda va qaytib kelganda qanday reaksiyalar berishini kuzatdi. Natijalar asosida to‘rt bog‘lanish uslubi aniqlangan:

• Xavfsiz
• Xavotirli-noaniq
• Xavotirli-chetlanadigan
• Tartibsiz

Xavfsiz bog‘lanishga ega bolalar ota-onalari ketganda alam tortadi, lekin qaytganlarida tasalli topadi. Xavotirli-noaniq bolalar esa ota-onalari ketishidan oldin ham xavotirga tushib, qaytishlarida qattiq yopishadi.

Xavotirli-chetlanadigan bolalar ota-onalarining yo‘qligidan ta'sirlanmaydi, qaytganlarida esa befarq bo‘ladi. Tartibsiz bog‘lanish esa jismoniy va ruhiy zo‘ravonlikka duch kelgan bolalarga xos bo‘lib, ularning ota-onalaridan tasalli olishlarini qiyinlashtiradi.

Psixoterapevt Hendelning so‘zlariga ko‘ra, “Agar ota-ona bolaga yetarli g‘amxo‘rlik qilsa, 30 foiz hollarda bola xavfsiz bog‘lanishni rivojlantiradi. Bog‘lanish hayotiy qiyinchiliklarga bardosh berish qobiliyatidir.” Xavfsiz bog‘lanish ideal hisoblanadi.

Xavfsiz bog‘langan bolalar ota-onalaridan ajralganda qayg‘uradi, ammo boshqa g‘amxo‘rlarga tasalli topadi. Ular ota-onalarining qaytishini quvonch bilan kutib oladi, bu munosabatlar ishonchli ekanligini anglatadi. Ular o‘sgach, ota-onalar, o‘qituvchilar va do‘stlar bilan munosabatlarni o‘zining himoya qiluvchi, xavfsiz makoni deb biladi.

Bog‘lanish uslubi hayotning ilk yillarida shakllanib, kattalikda munosabatlar sifatiga ta'sir qiladi. Psixolog sifatida ko‘p kishilarning bog‘lanish uslubi ularning yaqin munosabatlariga qanday ta'sir ko‘rsatishini ko‘rdim. Masalan, ota-onalari ularning xavfsizlik ehtiyojlarini ta'minlagan, ammo hissiy ehtiyojlarini e'tiborsiz qoldirganlar, ko‘pincha xavotirli-chetlanadigan bog‘lanish uslubiga ega bo‘lishadi.

Bunday kattalar juda yaqinlikdan qo‘rqib, boshqalarni rad etish orqali o‘zlarini himoya qilishga intiladi. Xavotirli-noaniq kattalar esa tark etilishdan qo‘rqadi va rad etishga juda sezgir bo‘ladi.

Ammo bog‘lanish uslubining aniqligi hayot hikoyasining oxiri emas. Men ko‘p odamlarni davoladim, ular dastlab xavfsiz bog‘lanishga ega bo‘lmasalar-da, terapiya orqali sog‘lom munosabatlarni rivojlantirishga muvaffaq bo‘lishdi.

7 yoshga kelib, bolalar hayot parchalarini birlashtiradi

Birinchi yetti yil bolaning hayot baxti uchun yagona omil emas, ammo tez rivojlanayotgan miya ularga dunyo bilan qanday muloqot qilishni o‘rgatadi va ular bilan qanday munosabatda bo‘lishni shakllantiradi.

1-2-sinfga kelgan bolalar asosiy g‘amxo‘rlaridan ajralib, o‘z do‘stlarini topishga intiladi. Ular tengdoshlarning qabul qilinishini xohlaydi va his-tuyg‘ularini ifodalashni o‘rganadi.

Mening qizim 7 yoshga to‘lganda, yaxshi do‘st topishni xohlashini so‘z bilan ifodalay boshladi. U o‘z his-tuyg‘ularini tushunishga ham harakat qilar edi.

Masalan, bir safar u meni “yurakni sindiruvchi” deb atadi, chunki men maktabdan keyin unga shirinlik bermagan edim. So‘raganimda, u “yurakni sindiruvchi” degani “siz xohlagan narsani bermagan odam”ligini tushuntirdi.

7 yoshli bolalar olgan ma'lumotlarni chuqurroq anglab, metafora orqali ham fikr yuritishlari mumkin. Mening qizim bir kuni bexosdan “Yomg‘ir qachon raqs to‘xtaydi?” deb so‘radi. U uchun yomg‘ir tomchilari raqs harakatlariga o‘xshardi.

Yetarlicha yaxshi ota-ona bo‘lish etarlimi?

Bu ibora ko‘pchilikka oddiy tuyulishi mumkin, ammo bolalarimizning jismoniy va hissiy ehtiyojlarini yetarlicha qondirish — ularni ovqatlantirish, yotqizish, tashvish belgilariga javob berish va quvonchli onlarni baham ko‘rish — sog‘lom neyron bog‘lanmalarni shakllantirishga yordam beradi.

Shunday qilib, xavfsiz bog‘lanish hosil bo‘ladi va bola rivojlanish bosqichlarini muvaffaqiyatli o‘tadi. 7 yoshga kirgan bolalar ko‘plab rivojlanish vazifalarini bajargan bo‘lib, keyingi o‘sish bosqichiga tayyorlanadi.

“Onasiga o‘xshar, otasiga o‘xshar” degan qadimiy so‘zlar Aristotel gaplaridek haqiqat. Ota-ona sifatida biz farzandimizning har bir jihatini nazorat qila olmaymiz, lekin ularni ishonchli kattalar sifatida qo‘llab-quvvatlashimiz mumkin. Katta his-tuyg‘ularni boshqarishni ko‘rsatishimiz, shunda ular o‘zlarining munosabatlardagi muammolari, ajralishlari yoki ishdagi stresslari bilan yuzlashganda, bolalikdagi ota-ona munosabatlarini eslab, quvvat topishi mumkin.

Juli Fraga — San-Frantsiskoda faoliyat yurituvchi litsenziyaga ega psixolog. U Shimoliy Kolorado universitetidan PsyD darajasini olgan va UC Berkeleyda postdoktorlik dasturida o‘qigan. Ayollar sog‘lig‘iga qiziqqan, samimiy va mehribon yondashuvi bilan tanilgan. Uni Twitterda topishingiz mumkin.

Siz Ota-onalik sayohati bo'yicha eng so'nggi yangiliklar va aktual voqealarni 25-12-2017 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Bolalarning Birinchi Yetti Yili: Haqiqatan Ham Eng Muhimmi? " sizga Ota-onalik sayohati sohasidagi eng dolzarb va ishonchli ma'lumotlarni taqdim etadi. Har bir yangilik chuqur tahlil qilingan va sizga foydali bilimlar berish uchun tayyorlangan.

Bolalarning Birinchi Yetti Yili: Haqiqatan Ham Eng Muhimmi? haqidagi ma'lumotlar sizga Ota-onalik sayohati bo'yicha qarorlaringizni yanada to'g'ri qilishga yordam beradi. Saytimizda yangiliklar doimiy yangilanadi va Jurnalstika standartlariga to'liq javob beradi.