Psixologik Kayfiyat Va Qarish Jarayoni: Yoshdan Ko‘ra Ruhiyat Muhimroq

Ko‘pincha bizning haqiqiy yoshimiz va ichki holatimiz orasida farq borligini sezamiz. Bu holatning ilmiy jihati mavjud ekan. Mashhur jurnalist va yozuvchi Anil Anantasvami bu mavzuga chuqurroq nazar tashladi. ZAMONA sizga uning maqolasi tarjimasini taqdim etadi.

Anil Anantasvami

Jurnalist, ilm-fanni ommalashtiruvchi, «The Edge of Physics» va «The Man Who Wasn’t There» bestsellerlarining muallifi.

Kalendar va biologik yosh haqida

1979 yilda psixologiya professori Ellen Langer o‘z talabachilari bilan birga Nyu-Gempshirda joylashgan qadimiy monastirda o‘tgan yigirma yil oldingi muhitni batafsil qayta yaratdi. U yerga 70-80 yoshdagi keksa erkaklar taklif qilindi va ulardan 1959 yil kabi yashashlari so‘raldi. Maqsad — ularni ruhiy jihatdan yoshlik davriga qaytarish va bu holat ularning sog‘lig‘iga qanday ta’sir qilishini kuzatish edi.

Kun sayin Langer va talabalari ishtirokchilar bilan o‘sha davr voqealari haqida suhbat qurishdi, masalan, Amerika sun’iy yo‘ldoshining birinchi uchirilishi, Kuba inqilobi, qora-oq televizorda ko‘rsatuvlar tomosha qilish va radioda Nat King Cole tinglash. Bu barcha elementlar ishtirokchilarni 1959 yilga olib bordi.

Eksperimentdan so‘ng, Langer ishtirokchilarning eslash qobiliyati, ko‘rish va eshitish qobiliyatlarida yaxshilanishlarni aniqladi. Boshqa, nazorat guruhidagi odamlar esa shunday sharoitda bo‘lishgan, ammo ularga o‘tgan zamonga qaytish haqida ma’lumot berilmagan edi. Natijalar ko‘rsatdiki, birinchi guruh ancha yoshroq va sog‘lom ko‘ringan. Ularning suratlari ekspertlar tomonidan ko‘rib chiqildi va ular haqiqiy yoshlaridan yoshroq ko‘rinishga ega ekanligi tasdiqlandi.

Bu tajriba shuni ko‘rsatdiki, bizning kalendar yoshimiz haqiqatda qarish jarayonining aniq ko‘rsatkichi emas.

Ellen Langer asosan ongimizning yoshimiz haqidagi fikrlari va bu fikrlarning sog‘lig‘imizga ta’sirini o‘rgandi. Boshqa olimlar esa biologik yoshni aniqlashga e’tibor qaratdilar — bu organizmning fiziologik holati va uning qarish tezligini o‘lchaydi. Har bir to‘qima va organ o‘zicha qaraydi, shuning uchun biologik yoshni yagona raqam bilan ifodalash qiyin. Shu bilan birga, ko‘pchilik ekspertlarning fikriga ko‘ra, sub’ektiv yosh tushunchasi qarish jarayoniga ta’sir qiladi.

Biologik qarish belgilarini o‘rganish

Evolyutsion biologlar qarishni organizmning ichki fiziologik eskirishi deb tushunishadi. Bu jarayon hujayralarda namoyon bo‘ladi: yoshroq hujayralar tez-tez bo‘linadi, qariganlari esa o‘lishi yoki mutatsiyaga uchrashi mumkin, bu esa saraton kabi kasalliklarni keltirib chiqaradi. Demak, organizmimizning haqiqiy biologik yoshi mavjud.

Ammo uni aniqlash oson emas. Avval olimlar qarish biomarkerlari — organizmdagi o‘zgarishlar va qarish bilan bog‘liq kasalliklarni oldindan ko‘rsatadigan ko‘rsatkichlarni qidirishdi. Qon bosimi, tana massasi, xromosomalarning telomer qismlari kabi ko‘rsatkichlar ilgari qarish belgilariga kiritilgan, ammo ular yetarli darajada isbotlanmadi.

Keyinchalik e’tibor hujayralarning miqdori va boshqa fiziologik jarayonlarga qaratildi. Kaliforniya universitetidan genetik va bio-statistika professori Stiv Horvat gen ifodasi va qarish o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rgandi va muhim kashfiyot qildi.

DNK metillanishi va epigenetik soatlar

2009 yilda Horvat DNK metillanishi darajasini o‘rgana boshladi. Bu jarayon genlarni o‘chirish uchun ishlatiladi: DNKdagi sitozinga metil guruhi qo‘shiladi. Bu epigenetik jarayon bo‘lib, genlarning faoliyatini boshqaradi. Horvat bu jarayonning qarish bilan bog‘liqligini taxmin qilmagan, ammo natijalar uni hayratda qoldirdi.

U inson genomi bo‘ylab 353 ta epigenetik belgi aniqladi va ularni asos qilib olgan holda «epigenetik soatlar» deb nomlangan algoritm yaratdi. Ushbu mexanizm DNK metillanish darajasiga qarab to‘qimalarning biologik yoshini aniqlaydi.

2013 yilda Horvat 8 000 dan ortiq sog‘lom hujayra va to‘qimalar namunalarini tahlil qildi va biologik yosh ko‘pincha kalendar yoshga yaqinligini aniqladi. 50 foiz holatlarda farq 3,6 yildan kam edi — bu biologik yoshni baholashda eng aniq natija. Shuningdek, o‘rta va keksa yoshdagilar uchun epigenetik soatlar qarish tezligini ko‘rsatadi: ba’zilarda u sekinlashadi, ba’zilarda esa tezlashadi.

Horvat biologik yosh tushunchasi butun organizmga emas, balki alohida to‘qima va organlarga tegishli deb hisoblaydi. Biologik yosh va kalendar yosh orasidagi farq ijobiy, manfiy yoki nol bo‘lishi mumkin, bu esa to‘qima yoki organning yoshga nisbatan holatini anglatadi.

Kasalliklar qarishni tezlashtiradi. Masalan, Down sindromi, OIV infeksiyasi yoki jigar yog‘lanishi organizmning ayrim qismlarining tezroq qarishiga olib keladi. Altsgeymer kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda miya hududlari tez qaraydi.

Hozirgi kunda epigenetik soatlar qanday ishlashi to‘liq tushunilmagan, deb ta’kidlaydi Horvat.

Shunga qaramay, bu mexanizmlarni o‘rganish qarishni sekinlashtirish uchun terapiyalar ishlab chiqishga yordam bermoqda. Masalan, Horvat gormonal terapiyalarni tadqiq qilmoqda.

Yosh haqidagi sub’ektiv tasavvurlar va organizm holati

1979 yildagi Ellen Langer tajribasi ongsiz ravishda organizmga ta’sir qilish mumkinligini ko‘rsatadi. Langer fikricha, ong va tana o‘zaro bog‘liq. U diabet 2 turi bilan og‘rigan bemorlarning qon shakar darajasi sub’ektiv vaqt tushunchasiga qarab o‘zgarishini sinab ko‘rdi.

Ishtirokchilar 90 daqiqa davomida kompyuter o‘yinlari o‘ynashdi, yonlarida soatlar bor edi. Soatlar tezligi ma’lum guruhlar uchun sekinroq, boshqalari uchun tezroq yoki odatdagidek sozlangan edi.

“Biz qondagi shakar darajasi haqiqiy vaqtga moslashadimi yoki sub’ektiv vaqtga qarab o‘zgaradimi, shuni bilmoqchi edik,” deydi Langer. “Natijalar sub’ektiv vaqtga mos keldi.” Bu psixologik jarayonlarning metabolik jarayonlarga ta’sir qilishi ajoyib tasdiqidir.

Langer epigenetik o‘zgarishlar va ong o‘rtasidagi bog‘liqlikni tadqiq qilmagan bo‘lsa-da, boshqa olimlar bunday bog‘liqlik mavjudligini isbotlagan. Masalan, 2013 yilda Viskonsin universitetidan Richard Davidson bir kunlik meditatsiya gen ifodasiga ta’sir qilishi mumkinligini ko‘rsatdi. 19 tajribali meditatsiyachilar va nazorat guruhi solishtirildi. Meditatsiya qilganlardagi yallig‘lanishga javob beruvchi genlar faoliyati kamaydi — bu dorilar ta’siriga o‘xshash ta’sir.

Bu tadqiqotlar Langerning dastlabki tajribasini tushuntirib beradi: ruhiy yoshga qaytgan keksa erkaklarning eshitish, ko‘rish va xotira qobiliyatlari yaxshilandi.

Albatta, biologik qarish jarayoni to‘xtatilmaydi va oxir-oqibat har kim qaridir. Ammo Langer fikricha, qarish tezligi va sifati ko‘p jihatdan yosh haqidagi tasavvurlarimizga bog‘liq, va jamiyatdagi stereotiplar bunga katta ta’sir ko‘rsatadi.

“Atrofimizdagi odamlar bizdan ma’lum xulq-atvorni kutishganda, biz o‘sha kutuvlarga javob berishga harakat qilamiz.”

Ellen Langer, psixologiya professori

Xulosa

Ko‘pchiligimiz kalendar yoshimizga bo‘ysunib, shu yoshga muvofiq harakat qilamiz. Yoshlar jarohatdan tezroq tuzalishga intilsa, 80 yoshdan oshganlar ko‘pincha og‘riqni qabul qilib, “qarish — bu tabiiy” deb o‘ylaydi. Bu fikrlar o‘z-o‘zini bajaruvchi bashorat bo‘lib, sog‘liqqa salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Sub’ektiv yosh har xil guruhlar orasida farq qiladi. 40-80 yoshdagilar ko‘pincha o‘zlarini yoshroq his qilishadi, masalan, 60 yoshdagilar o‘zlarini 50-55 yoshda his qilishi mumkin. 20 yoshdagilar esa ko‘pincha haqiqiy yoshlariga to‘g‘ri keladi yoki undan biroz kattaroq his etishadi.

Olimlar sub’ektiv yoshning ba’zi fiziologik ko‘rsatkichlarga bog‘liqligini aniqlashdi: yurish tezligi, o‘pka sig‘imi va qonda C-reaktiv oqsil darajasi (yallig‘lanish belgisi). Yoshroq his qilgan odamlar ko‘proq faollik va kamroq yallig‘lanish ko‘rsatadi.

Albatta, faqat sub’ektiv yosh hissi sog‘liqni to‘liq kafolatlamaydi. Ammo barcha tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, kalendar yosh faqat raqamdan iborat.

“Agar odamlar qarish bilan faollikni to‘xtatadi, ijtimoiy aloqalarni uzadi va hayotni salbiy qabul qilsa, ular imkoniyatlarini o‘zlari qisqartiradi. Ijobiy fikrlash, muloqot va yangiliklarga ochiqlik sog‘liq va uzoq umrga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi,” deydi olimlar.

Siz Sog‘lom Turmush va Wellness bo'yicha foydali maqolalarni 05-02-2022 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Psixologik Kayfiyat Va Qarish Jarayoni: Yoshdan Ko‘ra Ruhiyat Muhimroq " sizga Sog‘lom Turmush va Wellness sohasidagi chuqur tahlil va amaliy maslahatlarni beradi. Har bir maqola ekspertlar tomonidan tayyorlangan va foydalanuvchiga maksimal foyda berishga yo'naltirilgan.

Psixologik Kayfiyat Va Qarish Jarayoni: Yoshdan Ko‘ra Ruhiyat Muhimroq maqolasi sizga Sog‘lom Turmush va Wellness bo'yicha bilimlaringizni kengaytirish, yangiliklardan xabardor bo'lish va to'g'ri qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Har bir maqola unikal kontent asosida yozilgan.