Dunyoni Qutqaruvchi Lahzalar: Qanday qilib Yer Yadro Urushining Qirginidan Ombor Bo‘lib Qoldi
Yadro urushi — bu fantastika emas. Siyosiy o‘yinlar, texnik nosozliklar va inson xatolari butun sayyoramiz uchun halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkinligi haqida hayratlanarli faktlar va tarixiy voqealar.
Siyosiy o‘yinlar, texnik nosozliklar va inson omili ko‘plab hollarda butun tirik mavjudotlar uchun halokatli xavf tug‘dirgan.
Uchinchi jahon urushi insoniyat tarixidagi so‘nggi urushga aylanishi mumkin, chunki u butun sayyorada jiddiy iqlim o‘zgarishlariga sabab bo‘lish ehtimoli mavjud. Atom portlashlari havoga ko‘tarilgan chang va kul tufayli quyosh nuri sezilarli darajada kamayadi va yadro qish deb ataladigan sovuqlik yuzaga keladi.
Eng ko‘p bunday xavotir Sovuq urush davrida paydo bo‘ldi, aynan shu paytda AQSh va SSSR o‘rtasida qurollar musobaqasi boshlandi. Har ikki tomon ham o‘zining yadro qurollarining halokatli kuchini oshirishga intildi. Shu tariqa hech qaysi davlat yadro qurollarining bunday ulkan zaxirasiga ega bo‘lmadi.
Yadro qurollari haqiqiy janglarda faqat Ikkinchi Jahon Urushining oxirida qo‘llanilgan. 1945-yil 6 va 9 avgust kunlari Amerika samolyotlari Yaponiya shaharlariga—Xirosima va Nagasaki—yadro zarbalarini tushirishdi.
To‘rt yil o‘tib, Sovet Ittifoqi ham birinchi bor bunday qurollarni sinovdan o‘tkazdi va shu bilan ikki davlat o‘rtasidagi yadro qarama-qarshilik boshlanganini e’lon qildi.
Dunyo Qachon Yadro Urushining Qirg‘iniga Yaqqol Yaqinlashgan?
Bir nechta tushunmovchiliklar yuz berdi va har biri halokatga olib kelishi mumkin edi.
1962-yilgi «B-59» Sovet Yadro Kema Voqeasi
1962-yil Sovuq urush davrining eng tarang yillari bo‘ldi. AQSh va Sovet Ittifoqi yadroviy raketalarini yaqin hududlarga—Turkiya va Kubaga joylashtirdi, bu esa ularni aniqlash va to‘xtatishni qiyinlashtirdi. Ushbu voqealar Karib inqirozi nomi bilan mashhur bo‘ldi.
Ikki davlat o‘rtasidagi ziddiyat keskinlashib, oktyabr oxirida eng yuqori cho‘qqiga chiqdi. AQSh dengiz blokadasi ostida Kubani qamrab oldi. 27-oktyabr kuni ertalab sovet havo mudofaa tizimlari Kubada Amerika U-2 kashfiyot samolyotini urib tushirdi. AQSh prezidenti Jon Kennedining sovuqqonligi tufayli javob zarbalari oldi olindi.
Shu kuni Amerika kemalari Kubaga yo‘naltirilgan yadroviy qurollarga ega «B-59» sovet atom ostanki kemasini topdi. Kapitan Valentin Savitskiy boshchiligidagi kema Kubaga yo‘l olgan edi.
Savitskiy kemani boshqarishda aniq ko‘rsatmalar olmagan edi: yadroviy qurollar nima uchun olib yurilishi, ularni qachon va qanday qo‘llash kerakligi haqida ma’lumot bo‘lmagan. Ammo hujumga uchraganda qurollarni ishlatish vakolati kapitan qo‘lida edi.
Amerika kuchlari kemani qamrab olib, chuqurlik bombalarini ishlatib, sovet ostanki kemasini yuzaga chiqishga majbur qildi. Ekipaj komandadan aloqa uzilib, ko‘pchilik ofitserlar kemani urib tushirish arafasida deb o‘yladi. Savitskiy esa yadro torpedasini ishga tushirishga tayyorlandi, chunki urush boshlangan deb hisoblagan.
Ammo uning o‘rinbosari Vasiliy Arxipov bilan maslahatlashib, kapitan bu qarordan voz kechdi. Kema amerikaliklarga signal yuborib, provokatsiyalarni to‘xtatishni talab qildi. Bombardimon to‘xtatildi. Arxipov ko‘pincha yadro halokatining oldini olgan inson sifatida tilga olinadi.
1961-yilda Arxipov «K-19» atom ostanki kemasida xizmat qilgan. Ushbu kemada ko‘plab avariyalar sodir bo‘lib, 1972-yildagi yong‘inda 30 nafar dengizchi halok bo‘lgan.
Keyingi kuni amerikalik samolyotlarni Kubada urib tushirish buyruqlari vaqtincha bekor qilindi. Tomonlar muzokaraga kirishdi. 1962-yil noyabrda sovet raketalari Kubadan olib chiqildi, AQSh floti blokadani to‘xtatdi, bir necha oy o‘tib esa Amerika yadroviy qurollari Turkiyadan olib ketildi.
1970–1980-yillarda AQSh havo mudofaa tizimidagi xatolar
Ko‘plab xavfli vaziyatlar yadro zarbasi haqidagi noto‘g‘ri signal natijasida yuzaga keldi. 1970–1980-yillarda AQShdagi avtomatik signalizatsiya tizimlarida ko‘plab nosozliklar bo‘lgan va kuniga 10 ga yaqin noto‘g‘ri ogohlantirishlar qayd etilgan.
Buning sabablari orasida texnik xatoliklar, dasturiy nosozliklar, quyosh va oy nuri aks etishi kabi tabiiy omillar bor edi.
1979-yildan boshlab AQSh va SSSR munosabatlari keskin sovuqlashdi. 1979-yil 9-noyabrda AQShning kosmik razvedkasi sovetlarning yadroviy zarbasi haqida noto‘g‘ri ma’lumot oldi.
Taxminan mingta ballistik raketa jangovar holatga keltirildi, samolyotlar havoga ko‘tarildi. Ammo 6 daqiqadan keyin signal noto‘g‘ri ekani aniqlandi: texnik xodim kompyuterda mashq dasturini tasodifan ishga tushirgan edi.
Shunga o‘xshash xatoliklar 1980-yilning 3 va 6 iyun kunlari ham yuz berdi va bu holatlar keyinchalik AQSh Senati tomonidan tekshirildi.
1980-yil mart oyida yana bir voqea sodir bo‘ldi: sovet ostanki kemasi Kuril orollari yaqinida mashg‘ulotda to‘rt raketa uchirdi. AQShning havo mudofaa tizimi ulardan birini o‘z hududiga yo‘naltirilgan deb hisoblagan. Garchi bu ma’lumot tasdiqlanmagan bo‘lsa-da, 1981-yilda AQSh yuqori lavozimdagi vakillari tashqi tahdidlarni baholash bo‘yicha yig‘ilish o‘tkazdi.
1983-yildagi sovet tizimining noto‘g‘ri signal berishi
1983-yilda AQSh prezidenti Ronald Reygan Strategik Mudofaa Tashabbusini e’lon qildi. Bu loyiha yer, havo va kosmosda lazer va raketa tizimlaridan iborat himoya qalqoni yaratishni nazarda tutgan. Keyinchalik loyiha yangi hujum qurollarini ham qamrab oldi.
Bu Sovuq urushda yangi bosqichning boshlanishi bo‘ldi. 1970-yillardagi yadroviy qurollarni cheklash va diplomatik munosabatlarni yaxshilashga qaratilgan jarayon to‘xtatildi.
1983-yil 1 sentabrda SSSR sharqiy chegaralarida sodir bo‘lgan falokat kuchaytirdi: sovet havo mudofaa tizimi navigatsiya xatosi tufayli yo‘ldan chalg‘igan Korean Air Lines Boeing-747 yo‘lovchi samolyotini urib tushirdi. Unda 269 nafar yo‘lovchi bor edi, jumladan amerikaliklar ham. Samolyotni AQSh razvedka samolyoti deb noto‘g‘ri hisoblashgan.
Shu sharoitda 23 sentabr kuni Serpuxov-15 harbiy shaharchasidagi kosmik kuzatuv tizimi komanda markaziga AQShdan interkontinental raketalar uchirilgani haqida signal kelib tushdi.
Navbatchi podpolkovnik Stanislav Petrov bu xabarning haqiqiyligini tekshirdi va haqiqiy hujum ehtimoli katta ekanini tasdiqladi. Protokolga ko‘ra, darhol favqulodda holat e’lon qilinishi va Sovet Ittifoqi javob zarbasini berishi kerak edi.
Ammo Petrov faqat oz miqdordagi raketalar uchirilganidan shubhalanib, ko‘zgu kuzatuv mutaxassislariga murojaat qildi. Ular AQShdan hech qanday hujum belgilarini ko‘rmadi. So‘ng Petrov tizimning noto‘g‘ri signal berganini bildirdi.
Ushbu voqea keng jamoatchilikka sakkiz yil o‘tib, 1991-yilda ma’lum bo‘ldi va sir ochildi.
2006-yilda BMT shtab-kvartirasida Petrovga «Yadro urushining oldini olgan inson» deb yozilgan esdalik sovrini topshirildi. Keyinchalik u bir qancha Yevropa mukofotlariga sazovor bo‘ldi.
Nega Yadro Xavfi Hali Ham Yo‘qolmagan?
Aslida shunday voqealar minglab sodir bo‘lgan. Bu faqat SSSR va AQSh xatosi emas, Xitoy, Hindiston va Isroil kabi davlatlar ham bir necha bor yadro urushiga sabab bo‘lishi mumkin edi.
Sovuq urushdan keyin ham shunday holatlar davom etdi. Masalan, 1995-yilda Norvegiya raketasi noto‘g‘ri ravishda Rossiya tomonidan AQSh raketasi deb qabul qilindi va Boris Yeltsinga yadroviy kodlar topshirildi.
2010-yilda Vayoming shtatidagi Warren Air Force Base boshqaruv markazi deyarli bir soat davomida yuqori jangovar holatdagi 50 ta raketa tizimi bilan aloqa yo‘qotdi.
Qurollar poygasi yadroviy salohiyatni oshirishning xavfini ko‘rsatdi. Bugungi kunda yadro qurollari agressiya vositasi emas, balki kuchlar muvozanatini saqlash vositasi sifatida ishlatilmoqda. Axir, qarama-qarshi tomonlar bir-birini va butun tirik dunyoni yo‘q qilishi mumkin bo‘lsa, urush ma’nosiz bo‘ladi.
Garchi Sovuq urushdan keyin yadro zaxiralari kamaygan bo‘lsa-da, ularning qo‘llanilishi xavfi mavjud.
1947-yilda ilk atom bombasini yaratgan olimlar "Qiyomat soati" soatini yaratishdi. Bu soatning qo‘llari vaqtni emas, balki insoniyatning yadroviy halokatga yaqinligini bildiradi.
2020-yilda bu soat halokatga eng yaqin nuqtaga keldi. Bunga sabablardan biri yadro qurollari sohasidagi vaziyatning yomonlashuvi edi.
Texnologiyalar taraqqiyoti tufayli oddiy atom bombasi deyarli har qanday davlat yoki hatto kichik guruh tomonidan yaratilishi mumkin. Bu xulosa 1977-yilda AQSh Kongressi uchun tayyorlangan tadqiqotda bildirilgan. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, hozirda Eron va Myanma bunday ishlarni olib bormoqda.
Shu bilan birga, soat yaratuvchilarining fikricha, hozirgi yadroviy davlatlar va BMT ommaviy qiruvchi qurollarning tarqalishini to‘xtatish uchun yetarlicha choralar ko‘rmayapti. Bu esa mahalliy yadro urushlari xavfini oshiradi. Shuningdek, kiberhujumlar va noto‘g‘ri ma’lumot tarqatish tahdidi ham ortib bormoqda.
Yadro qurollari soni yetarlicha bo‘lib, ular butun sayyorani vayron qilishga qodir. 2019-yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, dunyoda jami 13,865 ta yadro zaryadi mavjud bo‘lib, shundan 90 foizi AQSh va Rossiyaga tegishlidir.
Yer yuziga jiddiy zarar yetkazish uchun taxminan 100 ta 13–18 kiloton kuchga ega portlash kifoya qiladi.
Hozirda yadro qurollariga ega bo‘lgan 9 ta davlat mavjud: AQSh, Rossiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Xitoy, Hindiston, Isroil, Pokiston va Shimoliy Koreya. Oxirgi to‘rt davlat 1968-yilgi Yadro qurollarining tarqalishini oldini olish to‘g‘risidagi bitimni chetlab o‘tgan holda bu kuchga ega bo‘ldi.
Shunga qaramay, ushbu bitim muhim rol o‘ynadi: undan oldin yadro qurollariga ega davlatlar soni 15–25 atrofida bo‘lishi mumkin edi.
Bugungi kunda Janubiy Afrika Respublikasi yagona davlat bo‘lib, o‘zining yadroviy qurollarini mustaqil ravishda ishlab chiqib, keyinchalik o‘z ixtiyori bilan rad etgan.
Umid qilamizki, texnik nosozliklar, inson xatolari va salbiy niyatlar oqilona fikr ustidan g‘alaba qozonadi. Hech kim yadro olovida halok bo‘lishni yoki eski dunyo qoldiqlarida yashashni xohlamaydi.
Siz Omonda Qolish Bo\'yicha Maslahatlar bo'yicha foydali maqolalarni 05-02-2022 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Dunyoni Qutqaruvchi Lahzalar: Qanday qilib Yer Yadro Urushining Qirginidan Ombor Bo‘lib Qoldi " sizga Omonda Qolish Bo\'yicha Maslahatlar sohasidagi chuqur tahlil va amaliy maslahatlarni beradi. Har bir maqola ekspertlar tomonidan tayyorlangan va foydalanuvchiga maksimal foyda berishga yo'naltirilgan.
Dunyoni Qutqaruvchi Lahzalar: Qanday qilib Yer Yadro Urushining Qirginidan Ombor Bo‘lib Qoldi maqolasi sizga Omonda Qolish Bo\'yicha Maslahatlar bo'yicha bilimlaringizni kengaytirish, yangiliklardan xabardor bo'lish va to'g'ri qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Har bir maqola unikal kontent asosida yozilgan.