Depressiyaning Qadimiydan Zamonaviygacha Bo'lgan Tarixi

Depressiya ko'pincha zamonaviy muammo sifatida qaraladi, ammo uning tarixi insoniyatning ilk davrlaridan boshlangan. Minglab yillar davomida odamlar bu holatga sabab bo'ladigan tushkunlik, charchoq, motivatsiya yetishmasligi kabi alomatlarni tushunishga harakat qilganlar.

Bugungi kunda depressiya ko'plab omillar, jumladan genetik, miya kimyosi, psixologik farqlar, ijtimoiy tajribalar va atrof-muhit ta’siri bilan bog‘liq murakkab ruhiy kasallik sifatida tan olinadi. Ammo ushbu kasallikka bo'lgan qarashlar vaqt o'tishi bilan sezilarli darajada o'zgargan.

Depressiyani biror shaxs kashf qilgan deb aytib bo'lmaydi, lekin ko'plab buyuk olimlar va mutafakkirlar uning mohiyatini yaxshiroq tushunishga hissa qo'shganlar va hozir ham qo'shmoqda.

Bugungi kunda olimlar va psixologlar qanday fikrda ekanliklarini yaxshiroq tushunish uchun depressiyaning tarixiga nazar tashlash foydali bo'lishi mumkin.

Depressiya Qachon Aniqlangan?

Depressiyaning ilk holatlari ming yillar oldinga borib taqaladi, ammo u o‘sha davrlarda boshqa nomlar bilan atalgan. Eng qadimgi yozma manbalar miloddan avvalgi 2-ming yillikda Mesopotamiyada yuzaga kelgan.

Ushbu yozuvlarda depressiya jismoniy emas, balki ruhiy holat sifatida tasvirlangan. Ko‘p hollarda ruhiy kasalliklar kabi, u jinlar bosib olishi natijasida yuzaga keladi, deb hisoblangan. Shuning uchun uni shifokorlar emas, ruhoniylar davolagan.

Qadimgi yunonlar, rimliklar, bobiliklar, xitoyliklar va misrliklar kabi ko‘plab madaniyatlarda jinlar va yovuz ruhlar depressiyaning asosiy sababi sifatida qabul qilingan. Shu sababli, davolash usullari orasida kaltaklash, jismoniy cheklash va ochlikka solish kabi qattiq choralar qo‘llanilgan.

Biroq, ba'zi qadimgi yunon va rim shifokorlari depressiyani biologik va psixologik kasallik deb hisoblagan.

Ular bemorlarni davolashda gimnastika, massaj, parhez, musiqa, hammom va qoramol sutiga asoslangan dorilar kabi usullardan foydalangan.

Qadimgi Yunon va Rim Falsafasi

Yunon shifokori Hipokrat, depressiyani dastlab "melankoliya" deb atagan va tana suyuqliklarining to‘rtta nomutanosibligi – sariq safro, qora safro, shilimshiq va qon – sabab bo‘lishi mumkinligini taklif qilgan. Ayniqsa, u melankoliyaning qorin qismida qora safro ko‘payishi bilan bog‘liqligini aytgan. Hipokratning davolash usullari orasida qon olish, hammom, jismoniy mashqlar va parhez bor edi.

Rim faylasufi va davlat arbobi Siseron esa melankoliyaning psixologik sabablari – g‘azab, qo‘rquv va qayg‘u – borligiga ishonardi.

Miloddan avvalgi oxirgi yillarda, depressiyaning jismoniy va ruhiy sabablari haqida ba'zi fikrlar paydo bo'lgan bo‘lsa-da, ko‘plab rimliklar, jumladan bilimdonlar ham, uni jinlar va xudolarning g‘azabi bilan bog‘lashni davom ettirgan.

Milodiy Davrda Depressiyaning Tarixi

Milodiy davr davomida depressiyani davolashda ko‘plab qattiq va nozik bo‘lmagan usullar qo‘llanilgan. Masalan, Korneliy Selzus (miloddan avvalgi 25 – milodiy 50) ruhiy kasalliklarda ochlik, zanjir va kaltaklashni tavsiya qilgan.

Ammo fors shifokori Razes (865–925) ruhiy kasalliklarni miya bilan bog‘lab, hammom va ijobiy xulq-atvorni rag‘batlantirishga asoslangan erta davolash usullarini taklif qilgan.

O‘rta asrlarda, xususan Yevropada, ruhiy kasalliklar asosan diniy qarashlarga ko‘ra, jinlar, shaytonlar yoki sehrgarlar ishi deb hisoblangan. Egzoritsizm, suvga cho‘ktirish va o‘ldirish kabi usullar keng tarqalgan, ko‘pchilik "aqlsizlik asylumi" deb ataluvchi joylarga qamalgan.

Biroq, ba'zi shifokorlar ruhiy kasalliklarning jismoniy sabablarini izlashda davom etishgan.

Renessans davrida (14-asr Italiyasidan boshlab) ruhiy kasalliklar uchun sehrgarlarni ovlash va qatl qilish davom etgan, ammo ba'zi shifokorlar ruhiy kasalliklarning tabiatga oid sabablari borligini qayta ko'rib chiqishgan.

1621 yilda Robert Borton "Melankoliyaning anatomiyasi" asarini chop etib, depressiyaning ijtimoiy va psixologik sabablari – kambag‘allik, qo‘rquv va yolg‘izlik – haqida fikr bildirgan. U diet, mashqlar, sayohat, organizmdan toksinlarni chiqaruvchi vositalar, qon olish, dorivor o‘simliklar va musiqa terapiyasini tavsiya qilgan.

Yoritilish Asrida Depressiyaning Tarixi

18 va 19-asrlarda, ya'ni yoritilish davrida, depressiya temperamental zaiflik sifatida qaralib, meros qilib o‘tadi va o‘zgartirib bo‘lmaydi, deb hisoblangan. Bu fikr odamlarni boshqalar tomonidan rad etilishiga yoki qamab qo‘yilishiga olib kelgan.

Yoritilish davrining oxirida shifokorlar agressiyaning asosiy sabab ekanligini taklif qilishgan.

Davolashda endi mashqlar, parhez, musiqa va dori-darmonlar qo‘llanila boshlagan, shuningdek, do‘stlar yoki shifokor bilan muammolar haqida gaplashish muhimligi ta’kidlangan.

Boshqa shifokorlar esa depressiyani ichki ziddiyatlar, ya'ni insonning istaklari va to‘g‘ri deb bilganlari o‘rtasidagi qarama-qarshilik sifatida ko‘rgan.

Bu davrdagi davolash usullariga suv ostida uzoq vaqt qolish (cho‘kish xavfi bilan), aylanadigan stul yordamida miyani joyiga qaytarish kabi noodatiy usullar ham kirgan. Boshqa usullar esa:

• parhez o‘zgartirish
• enema
• otga minish
• qusish

Benjamin Franklin ham bu davrda elektroshok terapiyasining ilk shaklini ishlab chiqqanligi aytiladi.

Zamonaviy Depressiya Davolash Usullari

19 va 20-asrlarda Depressiyaning Tarixi

1895 yilda nemis psixiatr Emil Krepelin maniyali depressiyani (hozirgi bipolyar buzilish) demensiyadan ajratib ko‘rsatgan.

Shu davrda psixodinamik nazariya va unga asoslangan psixoanaliz rivojlangan.

Psixoanalitik Tushuntirishlar

1917 yilda Zigmund Freyd qayg‘u va melankoliya haqida yozib, melankoliyaning real yoki ramziy yo‘qotishlarga (o‘lim yoki maqsadga erisha olmaslik) javob ekanligini taklif qilgan.

Freyd insonning ongsiz qasoskorligi o‘z-o‘ziga nafrat va zarar yetkazishga olib kelishini, psixoanaliz yordamida bunday ziddiyatlar bartaraf etilishi mumkinligini aytgan.

Boshqa shifokorlar esa depressiyani miyadagi kasallik deb ko‘rgan.

Bugungi kunda depressiya sabablarini murakkab deb bilamiz, ammo Freydning ishlari gapirish terapiyasining ahamiyatini ta’kidladi.

Xulq-atvoriy Tushuntirishlar

Psixologiyadagi xulq-atvor harakati depressiyani o‘rganishda tajriba orqali o‘rganilgan xulq-atvor ekanini ta’kidlagan.

Bu xulq-atvorlar o‘rganilgan bo‘lsa, ularni unutish va sog‘lomroq xulqni shakllantirish mumkin.

Hozirda xulq-atvor tajriba asosida shakllanmasligi tan olinsa-da, bu nazariya depressiya va boshqa ruhiy kasalliklarni davolashda samarali usullarni rivojlantirishga asos bo‘ldi.

Kognitiv Tushuntirishlar

1960-1970 yillarda Aaron Bek kognitiv nazariyani ishlab chiqib, salbiy voqealarni qanday talqin qilish depressiya alomatlariga sabab bo‘lishi mumkinligini ta’kidladi.

Bekga ko‘ra, depressiyaga chalingan odamlar voqealarni avtomatik ravishda salbiy tarzda qabul qiladi va o‘zlarini ojiz va yetarli emas deb his qiladi.

Psixolog Martin Seligman o‘rganilgan ojizlik nazariyasini ilgari surib, odamlar o‘z holatini o‘zgartirish uchun harakat qilishdan voz kechishi, natijada umidsiz va ojiz his qilishini ta’kidlagan.

Bu kognitiv modellar kognitiv-xulq terapiyasining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi, u depressiyani davolashda samarali ekanligi isbotlangan.

Biologik va Tibbiy Tushuntirishlar

Oldingi nazariyalar ko‘proq erta tajribalarni urg‘ulasa, hozirgi yondashuv biologik, psixologik va ijtimoiy omillarni o‘z ichiga olgan biopsixososial modelga asoslanadi.

1970-yillarda tibbiy model ruhiy kasalliklarni asosan fiziologik sabablar bilan bog‘lab, ularni jismoniy kasalliklar kabi ko‘rib, dori-darmon bilan davolash mumkinligini taklif qilgan.

Biologik tushuntirishlar genetik, miya kimyosi, gormonlar va miya tuzilishi kabi omillarga e'tibor qaratadi. Bu yondashuv antidepressantlarning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi.

19 va 20-asr Davolash Usullari

19-asr oxiri va 20-asr boshlarida og‘ir depressiyani davolash uchun samarali usullar kam edi.

Psixiatrik Jarrohlik

Yordam topolmagan odamlar ko‘pincha lobotomiya, ya'ni miyaning oldingi qismini jarrohlik yo‘li bilan yo‘q qilish usuliga murojaat qilgan. Bu usul ba'zan odamlarni tinchlantiradi, lekin ko‘pincha shaxsiyat o‘zgarishi, qaror qabul qilish qobiliyatining yo‘qolishi va hatto o‘limga olib kelgan.

Elektrokonvulsiv terapiya (EKT) ham ayrim hollarda qo‘llangan, bu bosh terisiga elektr toki berish orqali tutqanoq keltirib chiqarishga asoslangan.

1950-yillardagi Rivojlanishlar

1950-60-yillarda depressiyani "endogen" va "nevrotik" yoki "reaktiv" tiplarga ajratish boshlandi. Endogen depressiya genetik yoki jismoniy nuqsonlarga bog‘liq, nevrotik esa tashqi omillar, masalan, o‘lim yoki ish yo‘qotish oqibatlari deb qaralgan.

Bu davrda tuberkulyozga qarshi dorilardan biri, isoniazidning ba'zi odamlar depressiyasini yengillatishi aniqlanib, dori terapiyasi rivojlanishiga turtki bo‘lgan.

Shuningdek, kognitiv-xulqiy va oilaviy tizim nazariyalari psixoanalizga muqobil sifatida paydo bo‘lgan.

Psixiatrik Dori-darmonlarning Paydo Bo‘lishi

Depressiya uchun dastlabki dori-darmonlardan biri Tofranil (imipramin) bo‘lib, undan keyin tritsiklik antidepressantlar (TCA) paydo bo‘ldi. Bu dorilar ko‘plab odamlarni yengillik bilan ta'minlagan, ammo og‘ir yon ta'sirlar ham keltirib chiqargan.

Keyinchalik Prozac (fluoksetin), Zoloft (sertalin), Paxil (paroksetin) kabi selektiv serotonin qayta so‘rilishini to‘xtatuvchi dorilar (SSRI) paydo bo‘lib, ular ko‘proq xavfsiz va yon ta'sirlari kam bo‘lgan.

So‘nggi yillarda Wellbutrin (bupropion), Trintellix (vortioxetin) va serotonin-norepinefrin qayta so‘rilishini to‘xtatuvchi dorilar (SNRI) kabi yangi antidepressantlar ishlab chiqilgan.

Bugungi Kunda Depressiyani Tushunish

1970-yillarda AQShda klinik amaliyotda "asosiy depressiv buzilish" atamasi paydo bo‘ldi va 1980 yilda DSM-III diagnostika qo‘llanmasiga kiritildi. Hozirgi DSM-5-TR qo‘llanmasi depressiya diagnostikasi uchun asosiy vositalardan biridir.

Bugungi kunda depressiyaning sabablarini yanada chuqurroq o‘rganish davom etmoqda va uning paydo bo‘lishida biologik, psixologik va ijtimoiy omillar birgalikda rol o‘ynaydi, degan fikr keng tarqalgan.

Depressiyaning Sabablari va Xavf Omillari

Depressiyaning ko‘plab alomatlari va ularning o‘zaro ta’siri haqida zamonaviy fikrlar mavjud. Masalan, depressiya uyqu, ishtaha va faoliyat darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi; aks holda esa yomon uyqu, noto‘g‘ri ovqatlanish va kamharakatlik depressiya alomatlarini kuchaytiradi.

Shuningdek, gipotireoz kabi ba'zi tibbiy holatlar depressiya belgilarini keltirib chiqarishi mumkinligi ham hisobga olinadi. Diagnostika jarayonida boshqa tibbiy kasalliklar va spirtli ichimlik yoki giyohvand moddalar ta’siri istisno qilinadi.

DSM-5 Orqali Depressiyani Diagnostika Qilish

Tushuntirishlarning rivojlanishi natijasida samarali davolash usullari paydo bo‘ldi. Psixoterapiya va neyrotransmitterlarga ta'sir qiluvchi dori-darmonlar asosiy davolash vositalari hisoblanadi, ammo ayrim hollarda, masalan, terapiyaga javob bermagan yoki og‘ir holatlarda elektroshok terapiyasi qo‘llanilishi mumkin.

Yaqinda transkranial magnit stimulyatsiya va vagus nervini stimulyatsiya qilish kabi yangi terapiyalar ham ishlab chiqilgan bo‘lib, ular terapevtik va dori vositalariga javob bermagan bemorlarga yordam berishga qaratilgan.

Xulosa

Depressiya ba'zida zamonaviy muammo deb qaralsa-da, uning tarixi ming yillar davomida shakllangan. Sabablari hali to‘liq ochilmagan murakkab holat bo‘lib, har bir bemorga mos yagona davolash yo‘li yo‘q. Shu sababli, ruhiy salomatlik mutaxassislari ko‘pincha dori-darmon, psixoterapiya va hayot tarzini o‘zgartirishni o‘z ichiga olgan kompleks yondashuvni tavsiya qiladi.

Ko‘p So‘raladigan Savollar

• 1800-yillarda depressiya qanday davolangan?

  Ushbu davrda ruhiy kasalliklar ko‘pincha davolanmasligi yoki noto‘g‘ri davolanmasligi sababli, odamlar "aqldan ozgan" deb atalib, qattiq sharoitdagi asylumlarga joylashtirilgan.

• Depressiya qachon paydo bo‘lgan?

  Eng qadimgi yozma manbalar depressiyani ruhiy muammo emas, balki ma'naviy holat deb hisoblagan. O‘rta asrlarda esa uning sababi yovuz ruhlar yoki sehrgarlik deb qaralgan. Faqat 1970-yillarda biologik omillar ustuvorlik qozona boshlagan.

Ko‘proq ma'lumot uchun:

• Kasalliklar A-Z
• Depressiya
• Davolash

Ushbu maqola yuqori sifatli, ilmiy manbalarga asoslangan bo‘lib, faktlar tekshirilgan va ishonchli ma’lumotlarni taqdim etadi. Muharrirlik jarayoni va ekspertlar hay’ati haqida batafsil ma’lumotni saytimizda topishingiz mumkin.

Muallif: Nensi Shimelfpening, MS. Nensi depressiya bo‘yicha nodavlat tashkilot boshqaruvchisidir va o‘z hayotida depressiyaning qanchalik halokatli ekanligini yaqindan boshdan kechirgan.

Siz Depressiya bo'yicha foydali maqolalarni 25-10-2024 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Depressiyaning Qadimiydan Zamonaviygacha Bo'lgan Tarixi " sizga Depressiya sohasidagi chuqur tahlil va amaliy maslahatlarni beradi. Har bir maqola ekspertlar tomonidan tayyorlangan va foydalanuvchiga maksimal foyda berishga yo'naltirilgan.

Depressiyaning Qadimiydan Zamonaviygacha Bo'lgan Tarixi maqolasi sizga Depressiya bo'yicha bilimlaringizni kengaytirish, yangiliklardan xabardor bo'lish va to'g'ri qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Har bir maqola unikal kontent asosida yozilgan.