Davlat Mulkini Xususiylashtirish: Tushuncha, Foydalari va Misollar

Adam Xeyz, Ph.D., CFA — moliyaviy yozuvchi bo‘lib, 15 yildan ortiq Wall Streetdagi derivativ savdo tajribasiga ega mutaxassisdir. U iqtisodiyot va xulq-atvor moliyasida ham yetuk bilimga ega. Adam New School for Social Researchdagi iqtisodiyot magistratura darajasini va Wisconsin-Madison Universitetida sotsiologiya bo‘yicha Ph.D. darajasini olgan. U CFA sertifikatiga ega va FINRA Series 7, 55 va 63 litsenziyalarini ushlab turadi. Hozirda u Quddusdagi Ibroniy Universitetida iqtisodiy sotsiologiya va moliya ijtimoiy tadqiqotlari bo‘yicha ilmiy faoliyat olib boradi.

Davlat mulkini xususiylashtirish nima?

Davlat mulkini xususiylashtirish – davlat tomonidan boshqariladigan korxonalarni yoki xizmatlarni xususiy kompaniyalarga topshirish jarayonidir.

Masalan, davlat temir yo‘l sohasini xususiylashtirishi mumkin, agar bu xizmatni samaraliroq va tejamkorroq taqdim etish imkonini bersa. Yoki sotsialistik iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tgan mamlakat ko‘plab asosiy korxonalarini xususiy sektorga topshirishi mumkin.

Asosiy jihatlar

• Davlat mulkini xususiylashtirish – davlat mulkini xususiy shaxslarga o'tkazish jarayonidir.
• Bu jarayon odatda davlat xarajatlarini qisqartirish va samaradorlikni oshirish maqsadida amalga oshiriladi.
• Xususiylashtirilgan davlat korxonalari qatoriga banklar, pochta xizmatlari, kommunal xizmatlar, aloqa va transport kiradi.

Davlat mulkini xususiylashtirishni anglash

Davlat mulkini xususiylashtirish – davlatga tegishli aktivlarni yoki korxonalarni xususiy mulkka o'tkazish demakdir.

Bu atama ko‘pincha "privatizatsiya" bilan sinonim bo‘lib ishlatiladi, ammo privatizatsiya mahalliy yoki viloyat hukumatlariga tegishli mulkni ham qamrab olishi mumkin, bunda "davlat mulkini xususiylashtirish" atamasi aniqroq bo‘ladi.

Xususiy va davlat mulki o‘rtasidagi farqlar

Xususiy mulk

• Xususiy kompaniyalar mahsulot va xizmatlarni yetkazishda samaraliroq hisoblanadi.
• Ular vaqt o‘tishi bilan takomillashtirish va moslashuvchanlikda ilg‘or bo‘lishadi.
• Soliq to‘lovchilar tomonidan qoplanadigan xarajatlar xususiy egalar zimmasiga o‘tadi.
• Foyda olish istagi innovatsiyalarni rag‘batlantiradi va jamiyatga foyda keltirishi mumkin.

Davlat mulki

• Davlat korxonalari ko‘pincha monopoliyadir.
• Boshqaruv ko‘pincha siyosiy ta’sir ostida bo‘lib, biznes maqsadlaridan ko‘ra siyosiy manfaatlarga yo‘naltiriladi.
• Ko‘p hollarda ortiqcha xodimlar ishlashi yoki zararli kreditlar berilishi siyosiy sabablar bilan bog‘liq bo‘ladi.
• Davlat korxonalarining muvaffaqiyatsizligi davlat tomonidan qabul qilinmasligi sababli, ular uzoq muddat qarz ostida qolishi mumkin.

Davlat mulkini saqlash zarurmi?

Kapitalistik tizimda ham muhim xizmatlar, masalan, jamoat transporti, suv ta'minoti va jamoat xavfsizligi kabi sohalar davlat tomonidan boshqarilishi yoki qat'iy nazorat qilinishi kerak deb hisoblanadi.

Davlat xizmatlari raqobat va foyda maqsadlariga bog‘liq bo‘lmasligi, jamoat manfaatlarini himoya qilishi muhimdir.

Qiziqarli fakt

Ba'zi davlat korxonalari foyda keltiradi. Masalan, AQShning ayrim shtatlari va shaharlarida spirtli ichimlik do'konlari davlatga tegishli bo‘lib, daromad manbai sifatida ishlaydi.

Davlat mulkini xususiylashtirish misollari

• Buyuk Britaniya 1994-1997 yillarda temir yo‘l tizimini xususiylashtirdi. Yo‘lovchi va yuk tashish xizmatlari bir necha xususiy kompaniyalarga bo‘linib sotildi. Natija ba'zilar fikricha, Evropada eng yuqori sayohat narxlariga olib keldi.
• Yaponiya 2007 yilda Yaponiya Pochtasini xususiylashtirishni boshladi – bu mamlakatdagi eng yirik ish beruvchi bo‘lib, 400,000 xodim va 25,000 bo‘limga ega edi. Privatizatsiya jarayoni qiyin kechmoqda, hukumat aksiyalarining ko‘pchiligini ushlab turib, to‘liq o‘tish 2028 yilda kutilmoqda.
• Meksika 1938 yilda barcha xorijiy neft kompaniyalarini milliylashtirdi. 2013 yilda sohani xususiy investitsiyalarga ochgan bo‘lsa-da, eng yirik neft kompaniyasi Pemex davlat monopoliyasi sifatida qoldi.
• Saudiya Arabistoni 2019 yilda Saudi Aramco kompaniyasining aksiyalarini birinchi marta ommaga taklif qildi. Hukumat aksiyalarining ko‘pchiligini saqlab qoldi va kompaniyani global energiya korxonasiga aylantirishni maqsad qilgan.

Rossiyaning xususiylashtirish tarixi

1991 yilda Sovet Ittifoqining parchalanishi Rossiyada keng ko‘lamli xususiylashtirishga sabab bo‘ldi. 1923 yildan beri taqiqlangan xususiy mulk tuzilmasi bu bilan o‘zgardi.

1992-1994 yillarda siyosiy va moliyaviy elita ko‘plab yirik korxonalarning aksiyalariga ega bo‘ldi. 1990-yillarning o‘rtalariga kelib, ko‘plab yirik va o‘rta korxonalar xususiylashtirildi va yangi boy sinf, ya'ni rossiya oligarxlari paydo bo‘ldi.

Xususiylashtirishning afzalliklari va kamchiliklari

Qo‘llab-quvvatlovchilaricha, xususiylashtirish davlat hajmini qisqartiradi, xarajatlarni kamaytiradi va samaradorlik hamda innovatsiyalarni oshiradi, chunki xususiy kompaniyalar foyda olishga intiladi.

Biroq, xususiy biznes zararli yoki foyda keltirmaydigan sohalarni subsidiyalashga intilmaydi. Masalan, davlat temir yo‘li kam daromadli yo‘nalishlarni ham qo‘llab-quvvatlashi mumkin, xususiy kompaniya esa bunday xizmatlarni yopishi mumkin.

Amerika Qo‘shma Shtatlari xususiylashtirishni qo‘llaydimi?

Ha. AQSh bir qator muhim xizmatlarni xususiylashtirgan:

• Qamoqxona tizimi. 1984 yilda boshlangan tashabbusga ko‘ra, davlat yoki mahalliy hukumat xususiy qamoqxonalarga mablag‘ to‘laydi. Hozirda AQShdagi qamoqxona aholining taxminan 8% xususiy qamoqxonalarda saqlanadi.
• Xususiy maktablar tizimi. 1991 yilda boshlangan dastur ota-onalarga bolalarini xususiy maktablarga yuborish uchun kuponlar beradi. Hozirda 3,7 million amerikalik bolalar 7,800 ga yaqin xususiy maktablarga qatnaydi.
• Davlat funktsiyalari. 1980-yillarda prezident Ronald Reygan davrida federal pudratchilar orqali davlat ishlarini qisqartirish kengaytirildi. Amtrak, AQSh pochta xizmati va ba'zi harbiy operatsiyalar qisman yoki to‘liq xususiylashtirildi.

Xususiylashtirish turlari

• Qaytarish. Davlat tomonidan musodara qilingan mulkni asl egalarga qaytarish, odatda sotsialistik tizimdan bozor iqtisodiyotiga o‘tishda amalga oshiriladi.
• To‘g‘ridan-to‘g‘ri sotuv. Davlat asosiy xizmat yoki sanoatni xususiylashtirib, uni to‘liq sotishi yoki fond birjasida aksiyalarini sotishi mumkin.
• Boshqaruv va xodimlar tomonidan sotib olish. Eng siyosiy jihatdan maqbul variant bo‘lib, Polshada erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tishda qo‘llanilgan.

Xulosa

Xususiylashtirish asosan davlat xarajatlarini kamaytirish va samaradorlikni oshirish uchun amalga oshiriladi. Bu jarayon davlat boshqaruvidan xususiy sektor boshqaruviga o‘tishni anglatadi. Qo‘llab-quvvatlovchilarining fikricha, xususiy kompaniyalar jamoat xizmatlarini samaraliroq taqdim eta oladi.

Kamdan-kam hollarda xususiylashtirish inqilobiy o‘zgarish sifatida ham yuzaga keladi. Masalan, Sovet Ittifoqining sobiq mamlakatlarida 1991 yildan keyin keng ko‘lamli xususiylashtirish boshlangan. Ba'zilari xizmat sifatini yaxshilashda muvaffaqiyat qozongan.

Siz Davlat va Siyosat bo'yicha foydali maqolalarni 31-07-2023 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Davlat Mulkini Xususiylashtirish: Tushuncha, Foydalari va Misollar " sizga Davlat va Siyosat sohasidagi chuqur tahlil va amaliy maslahatlarni beradi. Har bir maqola ekspertlar tomonidan tayyorlangan va foydalanuvchiga maksimal foyda berishga yo'naltirilgan.

Davlat Mulkini Xususiylashtirish: Tushuncha, Foydalari va Misollar maqolasi sizga Davlat va Siyosat bo'yicha bilimlaringizni kengaytirish, yangiliklardan xabardor bo'lish va to'g'ri qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Har bir maqola unikal kontent asosida yozilgan.