Bozor Tezlashuvi va Bo‘ron: Qanday Xavflarga Tayyor Bo‘lish Kerak?

Investitsiya dunyosida bozorlar tsikllar bilan harakatlanadi, va har bir ko‘tarilish davri oxirida pasayish yoki hatto inqiroz kelishi tabiiydir. So‘nggi yillarda davom etgan ko‘tarilish 2019-yil noyabridan beri eng uzoq va samarali bozor davri bo‘ldi. 2020-yil boshida qisqa vaqtli, ammo kuchli pasayish, ya'ni Koronavirus inqirozi yuz berdi, biroq aprel oyiga kelib bozor qayta ko‘tarila boshladi va global pandemiya, siyosiy vaziyatlarning beqarorligi va hattoki AQSh Kapitoliya binosiga bostirib kirish kabi voqealarga qaramay, bozor o‘sishda davom etdi.

Hozirda esa investorlar navbatdagi pasayishni kutmoqda. Uni oldindan qanday ko‘rish mumkin? Nobel mukofoti laureati va Yale universitetining iqtisodchisi Robert Shiller tomonidan ishlab chiqilgan CAPE ko‘rsatkichi bunga yordam beradi. Bu ko‘rsatkich aksiyalar narxining kompaniya daromadlaridan qanchalik tez o‘sayotganini baholaydi. CAPE orqali bozorlar umumiy bahosining oshib ketganini yoki aksincha, past baholanganini aniqlash mumkin.

2023-yil dekabr oyida S&P 500 indeksining CAPE ko‘rsatkichi 32.22 ni tashkil etdi. Bu 2008-yildagi moliyaviy inqiroz oldidan kuzatilgan 28 ko‘rsatkichidan ancha yuqori.

Asosiy Xulosalar

• Wall Streetdagi bozorlar doimo ko‘tarilish va pasayish tsikllarida harakat qiladi. 1929-yilgi Buyuk inqiroz bunday holatlarning eng yirik misolidir.
• Ba'zi ekspertlar S&P 500 indeksining CAPE ko‘rsatkichini inqiroz oldidan signal sifatida qabul qiladi.
• U ushbu indeksning hozirgi qiymatini so‘nggi 10 yil ichidagi o‘rtacha daromadlariga solishtiradi.
• Yuqori CAPE qiymati aksiyalar narxining oshib ketganini va ehtimoliy inqiroz xavfini bildiradi.
• 2020-yil oxiridagi ko‘rsatkich 1929-yildagi Buyuk inqirozdan yuqori, ammo Dot-Kom bo‘roni oldidan pastroq edi.

CAPE va Bozor Inqirozlarini Tushunish

P/E ko‘rsatkichi – aksiyaning joriy narxini uning so‘nggi 12 oy ichidagi daromadiga nisbati bo‘lib, aksiyaning qanchalik qimmat yoki arzon ekanligini ko‘rsatadi. Odatda, o‘rtacha P/E 15 atrofida bo‘ladi – ya’ni, aksiyaning narxi uning yillik daromadidan 15 barobar yuqori.

CAPE – bu P/E ning inflatsiyaga moslashtirilgan va 10 yillik o‘rtacha daromad asosida hisoblangan shaklidir. Bu bozorning o‘zgaruvchanligini yumshatib, uzoq muddatli baholashga imkon beradi.

Tarixiy ma'lumotlarga ko‘ra, CAPE ko‘rsatkichi 1929-yilgi Buyuk inqiroz oldidan 30 ga yetgan, so‘ngra pasaygan. 2000-yilgi Dot-Kom bo‘ronidan oldin esa 45 ga yaqinlashgan. 2023-yilda esa 32.22 ga teng bo‘ldi.

CAPE Ko‘rsatkichining Kamchiliklari

CAPE ko‘rsatkichi Buyuk inqiroz va Dot-Kom bo‘ronini oldindan sezgan bo‘lsa-da, aniq sotib olish yoki sotish vaqtini ko‘rsatmaydi. Bu faqat ehtimoliy xavf signalidir. Morningstar tadqiqot bo‘limining vitse-prezidenti Jon Rekenthaler ta'kidlaganidek, tarixiy ma'lumotlar asosida bashorat qilish oson, ammo voqea sodir bo‘lishidan oldin buni aniq aytish qiyin.

Shillerning o‘zi 2020-yil boshida aksiyalar narxlari "ba'zi odamlar o‘ylagandek oshib ketmagan"ligini ta'kidlagan, chunki juda past foiz stavkalari aksiyalarni yanada jozibador qilmoqda, ayniqsa obligatsiyalar bilan solishtirganda.

Muhim Eslatma

Robert Shillerning so‘zlariga ko‘ra, aksiyalar narxi "ba'zi odamlar o‘ylagandek oshib ketmagan".

CAPE Ko‘rsatkichining Uzluksiz O‘sishi

So‘nggi bir asr davomida S&P 500 ning CAPE ko‘rsatkichi umuman o‘sish tendentsiyasida bo‘lgan. Bu AQSh iqtisodiyotining rivojlanishi va dunyo iqtisodiyotida yetakchi o‘ringa ko‘tarilishi bilan bog‘liq.

Investitsiya menejeri Rob Arnottning fikricha, AQShning rivojlanishi aksiyalar daromadlarining ko‘payishiga asos bo‘ldi, shuning uchun CAPE ko‘rsatkichining asta-sekin oshishi mantiqan to‘g‘ri.

Tez Fakt

1880-yillarda S&P 500 ning CAPE ko‘rsatkichi 17 atrofida bo‘lgan. 2000-yilda esa u 45 ga yaqinlashgan. 2023-yilda esa 32.22 ko‘rsatkichiga ega bo‘ldi.

2023-yildagi qiymat uzoq muddatli trenddan yuqori bo‘lsa-da, 1929-yildagi kabi katta farq yo‘q. 1930-yillarda moliyaviy tartibga solish va hisobot standartlarining kuchaytirilishi investorlarning ishonchini oshirib, CAPE ko‘rsatkichining oshishiga yordam berdi.

Shuningdek, CAPE ko‘rsatkichi o‘tgan 10 yillik daromadlar asosida hisoblangan bo‘lib, hozirgi investorlar ko‘pincha kelajakdagi daromadlarni hisobga oladi.

1929-yilgi Bozor Inqirozi

Robert Shiller tug‘ilmagan vaqtida sodir bo‘lgan 1929-yilgi inqiroz oldidan CAPE ko‘rsatkichi rekord darajada, 30 ga yetgan edi. Bu 10 yillik ko‘tarilish davrining oxiri bo‘lib, bozor qiymatlari psixologik jihatdan juda yuqori edi.

1929-yilgi Buyuk inqiroz asosan Qora Dushanba va Qora Seshanba kunlarida Dow indeksining ketma-ket 13% va 12% tushishi bilan esda qoldi. Ammo bu uzoq davom etgan pasayishning eng jiddiy bosqichi edi.

O‘sha davrda iqtisodchilar CAPE ko‘rsatkichidan foydalanmagan bo‘lsa-da, ortiqcha ishonch va spekulyatsiyalar aksiyalar narxining keskin oshishiga olib keldi. Foiz stavkalari past bo‘lib, qarz olish oson edi, bu esa spekulyatsiyalarni kuchaytirdi.

Buyuk inqiroz 1930-yillardagi Buyuk Depressiyaga olib kelgan omillardan biri hisoblanadi.

‘‘Niyatlanmagan va Noxush Natijalar’’

1928-yildan boshlab Federal Rezerv banki spekulyatsiyani kamaytirish maqsadida pul siyosatini qattiqlashtirdi. Ular bozorni salqinlashtirishni maqsad qilgan bo‘lsalar-da, bu qaror Buyuk inqirozga sababchi bo‘ldi, degan fikrlar mavjud.

Shuningdek, Federal Rezerv spekulyatsiya qilgan banklarga kredit berishni to‘xtatdi, chunki ular sanoat va savdoga yo‘naltirilgan samarali investitsiyalardan pulni olib chiqib, bozor spekulyatsiyasiga yo‘naltirgan deb hisoblangan.

Federal Rezervning 1929-yilgi inqiroz tarixiga ko‘ra, "moliyaviy shishmalarni aniqlash va ularni kamaytirish juda qiyin. Pul siyosati yordamida investorlarning haddan tashqari ishtiyoqini cheklash keng ko‘lamli, kutilmagan va noxush oqibatlarga olib kelishi mumkin."

Inqirozdan Keyin Zararni Cheklash Strategiyasi

1929-yil oktabrida Federal Rezerv Nyu-York bo‘limi yirik banklarga likvidlikni tezda taqdim etish siyosatini boshladi. Bu hukumat qimmatli qog‘ozlarini ochiq bozor xaridlari va past foiz stavkalarida kredit taqdim etishni o‘z ichiga olgan.

O‘sha paytda bu siyosat bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi, ammo hozirda bu inqirozda zararlarni kamaytirish uchun samarali usul sifatida qabul qilinadi.

1987-yilgi bozor inqirozi paytida ham Federal Rezerv raisi Alan Greenspan tezkor likvidlikni taqdim etib, qimmatli qog‘oz firmalarini qo‘llab-quvvatlagan.

CAPE Ko‘rsatkichlari va Boshqa Bozor Inqirozlari

2008-yilgi moliyaviy inqirozga javoban Federal Rezerv raisi Ben Bernanke keng qamrovli monetar siyosatni joriy etib, iqtisodiyot va moliya bozorlarini qo‘llab-quvvatladi. Bu siyosat kvantitativ yumshatish deb ataladi va foiz stavkalarini deyarli nolga tushirishga qaratilgan.

Alan Greenspan va boshqalar esa bu uzoq davom etgan oson pul siyosati yangi moliyaviy shishmalarni yuzaga keltirgani haqida ogohlantiradi.

Shuningdek, 1987-yildan so‘ng Nyu-York fond birjasi (NYSE) va Chicago savdo birjasi (CME) keskin tushishlarni to‘xtatadigan «sirkuit breyker» mexanizmlarini joriy qildi, bu bozor panikasini sekinlashtirishga yordam beradi.

Yangi Davr, Yangi Xatarlar

Bugungi kunda kompyuter dasturlari asosidagi savdo ko‘payib, 1987-yil va so‘nggi yillardagi tez bozor tushishlariga sabab bo‘lmoqda. Bu algoritmlar bozor uchun katta xavf tug‘diradi.

Federal Rezerv inflatsiyani nazorat qilishga intilar ekan, foiz stavkalarini noto‘g‘ri va tez ko‘tarish iqtisodiy inqiroz va bozor qiymatlarining keskin tushishiga olib kelishi mumkin.

Shuningdek, global iqtisodiyotning o‘zaro bog‘liqligi tufayli bozor inqirozi AQShdan tashqarida ham boshlanishi mumkin.

2020-yilgi Bozor Inqirozi Sabablari

2020-yilgi bozor tushishi asosan Koronavirus pandemiyasi sababli yuz berdi. Fevraldan aprelga qadar bozor pasaygan, ammo keyin yana ko‘tarildi va yangi rekordlar o‘rnatdi.

Pandemiya global iqtisodiy inqiroz va insoniy ofat bo‘lib, ko‘plab bizneslar zarar ko‘rdi, ishsizlik oshdi.

Ammo bozor tezda tiklangani sababli, ekspertlar Wall Street va kundalik hayot o‘rtasidagi tafovutni ta’kidlaydi. Indekslar asosan texnologiya kompaniyalariga qaratilgan, Federal Rezerv past foiz stavkalarini saqlab qoldi, investorlar esa pandemiyadan keyingi iqtisodiy o‘sishga umid qilmoqda.

2021-yilda Bozor Inqirozi Bo‘ladimi?

“Hech kim hech narsani aniq bilmaydi.” — bu mashhur kinorejissyor Uilyam Goldmanning so‘zlari bo‘lib, moliya bozorlarida ham haqiqatdir.

1929-yilda Dow indeksi 381.17 dan 1932-yilda 41.22 gacha tushib, 89% yo‘qotgan. To to‘liq tiklanishi 1954-yilgacha davom etgan.

Shunga o‘xshash noaniqliklar moliya sohasida ham davom etmoqda.

Bozor Inqirozlari Sabablari

1929-yilgi Buyuk inqirozdan beri barcha bozor tushishlarining sabablari o‘xshash: investorlarning haddan tashqari ishonchi aksiyalar narxlarini haqiqatdan uzoqlashtiradi, ogohlantiruvchi belgilar e’tiborsiz qoladi va bir kun bozor kayfiyati o‘zgarib, vahima boshlanadi.

Bozorlar doimiy ravishda ko‘tarilish va pasayish tsikllarida harakat qiladi.

Bozor Inqirozida Butun Pulni Yo‘qotish Mumkinmi?

Aksiyalar narxi nolga tushishi uchun kompaniya bankrot bo‘lishi kerak. Bozor inqirozidan keyin aksiyalarni tezda sotish sizning asosiy investitsiyangiz va foydangizni yo‘qotishingizga olib keladi, ammo aksiyalarni ushlab turish qiymatini tiklashi mumkin.

Shuningdek, margin (qarzga aksiyalar sotib olish) kabi xavfli strategiyalar butun kapitalni yo‘qotishga olib kelishi mumkin.

Bozor Inqirozi Belgilari

Robert Shillerning CAPE ko‘rsatkichi yuqori bo‘lsa, bu bozor narxlari o‘ta baland ekanligini ko‘rsatadi va ehtimoliy inqirozga signal beradi. 2023-yil oxirida S&P 500 CAPE ko‘rsatkichi 32.22 ni tashkil etgan, bu 2008-yilgi inqirozdan oldingi 28 ko‘rsatkichidan yuqori.

Ammo bu faqat signal, aniq prognoz emas. Hech kim navbatdagi pasayish sanasini aniq ayta olmaydi.

Xulosa

Bozorni mukammal bashorat qilish imkonsiz. CAPE ko‘rsatkichidan tashqari, ko‘plab usullar investorlar uchun bozor qiymatini baholashda yordam beradi.

Albatta, bozor pasayadi, lekin qachon va qanchalik kuchli bo‘lishi noma’lum. Bozorlar doimiy tsikllarda harakat qiladi.

Eng muhimi, bozor inqirozida yo‘qotilgan pulni faqat aksiyalarni darhol sotganingizda kafolatlanadi. Bozor tsikllarini tushunish va sabr qilish esa muvaffaqiyat kalitidir.

Siz Aksiya Savdosi bo'yicha foydali maqolalarni 27-12-2023 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Bozor Tezlashuvi va Bo‘ron: Qanday Xavflarga Tayyor Bo‘lish Kerak? " sizga Aksiya Savdosi sohasidagi chuqur tahlil va amaliy maslahatlarni beradi. Har bir maqola ekspertlar tomonidan tayyorlangan va foydalanuvchiga maksimal foyda berishga yo'naltirilgan.

Bozor Tezlashuvi va Bo‘ron: Qanday Xavflarga Tayyor Bo‘lish Kerak? maqolasi sizga Aksiya Savdosi bo'yicha bilimlaringizni kengaytirish, yangiliklardan xabardor bo'lish va to'g'ri qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Har bir maqola unikal kontent asosida yozilgan.