Adam Smithning Iqtisodiyotga Olib Kelingan Inqilobi

Adam Xeys, Ph.D., CFA — moliyaviy yozuvchi, 15+ yillik Uoll-Stritda derivativlar savdosi bo‘yicha tajribaga ega. U iqtisodiyot va xulq-atvor moliyaviyoti bo‘yicha mutaxassis. Adam New School for Social Researchda iqtisodiyot bo‘yicha magistrlik, Wisconsin-Madison universitetida sotsiologiya bo‘yicha doktorlik darajasini olgan. CFA sertifikatiga ega bo‘lib, FINRA Series 7, 55 va 63 litsenziyalari mavjud. Hozirda u Iyerusalimdagi Ibroniy Universitetida iqtisodiy sotsiologiya va moliya jamiyatshunosligi bo‘yicha tadqiqot olib boradi va dars beradi.

"Millatlar Boyligi" Nima?

"Millatlar Boyligi" 1776 yilda Shotlandiya faylasufi va iqtisodchisi Adam Smith tomonidan yozilgan va iqtisodiy fikr tarixida muhim o‘rin tutadi. To‘liq nomi “Millatlar Boyligining Tabiati va Sabablari Haqida Tadqiqot” bo‘lib, kitob sanoatlashgan kapitalistik tizimni va uning merkantilizmga qarshi kurashini tasvirlaydi.

Merkantilizm boylikni cheklangan deb hisoblab, faqat oltinni jamg‘arish va chet el mahsulotlariga bojlar qo‘yish orqali farovonlikka erishish mumkinligini ta’kidlagan. Shu nazariyaga ko‘ra, davlatlar faqat o‘z mahsulotlarini sotib, hech narsa olmang deyishgan. Natijada, davlatlar o‘zaro bojlar bilan javob qaytarib, xalqaro savdoning rivojlanishiga to‘sqinlik qilgan.

Asosiy G‘oyalar

• Smithning asosiy fikri shuki, insonlarning o‘z manfaatlarini ta’minlash istagi jamiyat uchun foydali natija beradi.
• U buni “ko‘rinmas qo‘l” deb atagan.
• O‘z manfaatlarini ko‘zlash va mehnat taqsimoti iqtisodiyotda o‘zaro bog‘liqlikni yaratib, bozor orqali barqarorlik va farovonlikni ta’minlaydi.
• Smith hukumatning bozorga aralashuvini rad etgan.
• U hukumat roli faqat milliy chegara himoyasi, fuqarolik qonunlarini bajarish va jamoat infratuzilmasini rivojlantirish bo‘lishi kerak deb hisoblagan.

Smithning Asosiy Nazariyasi

Smithning nazariyasining yuragi shundan iboratki, insonlarning tabiiy o‘z manfaatlarini ko‘zlash istagi jamiyat farovonligini ta’minlaydi.

U erkin savdo va bozor raqobatining kengayishi orqali odamlarning o‘z manfaatlarini ko‘zlashi bozor orqali yanada katta farovonlikni yaratishini ta’kidlagan.

"Millatlar Boyligi"da Smith yozgan:

U odatda, umumiy manfaatni targ‘ib qilishni maqsad qilmaydi va uni qanchalik targ‘ib qilayotganidan bexabar bo‘ladi. U mahalliy sanoatni qo‘llab-quvvatlashni faqat o‘z xavfsizligini ta’minlash uchun qiladi; mahsulotni eng qimmatbaho qilish uchun sanoatni boshqaradi, faqat o‘z manfaatini ko‘zlaydi va ko‘plab holatlarda u ko‘rinmas qo‘l tomonidan o‘zining niyat qilmagan maqsadiga yetaklanadi.

Smithning “ko‘rinmas qo‘l” deb atagan bu bozor kuchi, mehnat taqsimoti orqali o‘zaro bog‘liqlik yaratib, shaxsiy foyda orqali jamiyat farovonligini ta’minlaydi. Masalan, nonvoy non tayyorlashga ixtisoslashganda, u kiyim, go‘sht va pivo kabi boshqa mahsulotlarga ehtiyoj sezadi, boshqalar esa nonni uning yordamida oladi. Shu tarzda, ixtisoslashuv va bozor talabining o‘zaro ta’siri farovonlikni yaratadi.

Qiziqarli Fakt

Adam Smith zamonaviy iqtisodiyotning asoschisi sifatida keng e’tirof etiladi.

Ko‘rinmas Qo‘l Nima?

Bozor narxini va taqsimot mexanizmlarini boshqaruvchi avtomatik jarayonlar Smithning ko‘rinmas qo‘li deb ataladi va ular markazlashtirilgan rejalashtirish organlari bilan bevosita yoki bilvosita o‘zaro ta’sir qiladi.

Inson Tabiati va Hukumat Siyosati

Ko‘rinmas qo‘l haqiqiy jismoniy mavjudot emas, balki iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar savdo qilganda yuzaga keladigan tabiiy jarayonlarning yig‘indisidir. Smithning bu tushunchasi iqtisodiyot tarixidagi eng muhim kashfiyotlardan biridir va erkin bozor g‘oyalarining asosiy asoslaridan biridir.

Zamonaviy talqinlarga ko‘ra, ishlab chiqarish va taqsimot vositalari xususiy mulkka tegishli bo‘lishi, va savdo erkin bo‘lganda jamiyat organik ravishda rivojlanishi kerak. Bu esa hukumatning roli va funksiyalari bilan raqobatlashadi.

Hukumat tasodifiy emas, balki aniq maqsadlar asosida faoliyat yuritadi. Siyosatchilar, regulyatorlar va qonun kuchlarini qo‘llovchi organlar maqsadli harakat qiladi. Makroiqtisodiy kuchlar esa — talab va taklif, sotib olish va sotish, foyda va zarar — hukumat siyosati ta’sir qilmaguncha ixtiyoriy ravishda amalga oshadi. Shunday qilib, hukumat ko‘rinmas qo‘lga ta’sir qiladi, aksincha emas.

Hukumatning Bozorga Aralashuvi

Bozor mexanizmlarining yo‘qligi hukumat rejalashtirishini qiyinlashtiradi, buni ba’zi iqtisodchilar iqtisodiy hisoblash muammosi deb ataydi.

Insonlar va bizneslar o‘z pul to‘lash qobiliyatiga ko‘ra qaror qilishadi, bu ma’lumot narx mexanizmi orqali avtomatik tarzda yig‘iladi va resurslarni eng qadrlangan sohalarga yo‘naltiradi.

Hukumat aralashganda, ortiqcha talab va ortiqcha taklif yuzaga keladi. Masalan, 1970-yillarda AQShda yuzaga kelgan neft tanqisligi misolida OPEC neft ishlab chiqarishni qisqartirib, narxlarni oshirdi. Nixon va Ford hukumatlari narxlarni nazorat qilishga kirishib, gaz narxini pasaytirdi. Natijada, gaz stansiyalari qisqa vaqt ishladi, neft kompaniyalari ishlab chiqarishni oshirmadi, iste’molchilar esa ko‘proq gaz sotib olishga intildi. Bu esa katta tanqislik va navbatlarga olib keldi. Nazorat olib tashlangach, narxlar oshdi va tanqisliklar tezda yo‘qoldi.

Ba’zilar ko‘rinmas qo‘l hukumatni cheklaydi deb o‘ylashi mumkin, ammo aslida ixtiyoriy iqtisodiy faoliyatni boshqaradigan kuchlar hukumat aralashuvining samaradorligini cheklaydi.

Qiziqarli Fakt

“Ma’rifatli o‘z manfaatini ko‘zlash” tushunchasi o‘z manfaatini hisobga olgan odam boshqalar manfaati uchun ham yordam beradi degan nazariyani anglatadi.

Smithning Farovonlikka Oid Elementlari

Smithning fikriga ko‘ra, har bir davlatda umumiy farovonlikni ta’minlash uchun uch asosiy omil kerak:

1. Ma’rifatli O‘z Manfaatini Ko‘zlash

Smith odamlar tejashga, mehnat qilishga va ma’rifatli o‘z manfaatlarini ko‘zlashga intilishi kerakligini aytgan. U bu odat ko‘pchilik uchun tabiiy deb hisoblagan.

Misol uchun, go‘sht sotuvchi yaxshi niyat bilan emas, foyda ko‘rish uchun xizmat qiladi. Agar go‘shti yomon bo‘lsa, xaridorlar kam bo‘ladi va foyda yo‘qoladi. Shuning uchun sotuvchi sifatli mahsulotni maqbul narxda sotishga intiladi, bu esa har ikki tomon uchun foydali.

Smith uzoq muddatli manfaatlarni ko‘zlash bizneslarni mijozlarga nisbatan adolatsiz bo‘lishdan saqlaydi, va zarur bo‘lsa, hukumat qonunlarni amalga oshirishi kerakligini ta’kidlaydi.

Tejash va jamg‘arma ham muhim, chunki ular investitsiyalarga aylanishi va sanoatni rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu esa texnologik taraqqiyot va hayot darajasining oshishiga olib keladi.

2. Cheklangan Hukumat

Smith hukumat vazifalarini milliy himoya, umumiy ta’lim, infratuzilma qurilishi, qonunlarni amalga oshirish va jinoyatlarni jazolash bilan cheklashni taklif qilgan.

U qisqa muddatli manfaatlarni ko‘zlagan odamlarning noqonuniy ishlariga hukumat aralashishi kerakligini ta’kidlagan va yirik byurokratik davlatlarga ogohlantirish bergan:

"Bir davlat boshqa davlatdan odamlarning cho‘ntaklarini bo‘shatishni tezroq o‘rganadi."

Smith ta’limning mehnat taqsimoti tufayli yuzaga kelgan salbiy va zerikarli ta’sirlarni kamaytirish uchun zarurligini ko‘rgan.

3. Mustahkam Valyuta va Erkin Bozor Iqtisodiyoti

Smith mustahkam valyutani qo‘llab, uni qattiq metallarga bog‘lash orqali hukumatning valyutani qadrsizlantirish imkoniyatini cheklamoqchi bo‘lgan. Bu harbiy xarajatlar kabi behuda sarf-xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi.

Qattiq valyuta nazorati ostida Smith hukumat soliqni past darajada ushlab, bojlarni olib tashlab, erkin savdoning rivojlanishini rag‘batlantirishni xohlagan. U bojlar va soliqlar odamlar hayotini qimmatlashtirib, sanoat va savdoni chet elda siqib qo‘yishini ta’kidlagan.

Smith Nazariyalari Merkantilizmni Qayta Ko‘rgan

Tariflarning zararini ko‘rsatish uchun Smith Shotlandiyada vino ishlab chiqarish misolini keltirgan. Issiqxonalarda uzum yetishtirish mumkin bo‘lsa-da, isitish xarajatlari Shotlandiya vinosini fransuz vinosidan 30 barobar qimmat qiladi. Shuning uchun Shotlandiya ko‘p bo‘lgan junni fransuz vinosi evaziga sotishi ma’qulroq deb hisoblagan.

Fransiya vino ishlab chiqarishda raqobat ustunligiga ega bo‘lishi mumkin, ammo Shotlandiyada vino sanoatini himoya qilish uchun tariflar resurslarni behuda sarflash va jamiyat xarajatlarini oshirishdan boshqa narsaga olib kelmaydi.

"Millatlar Boyligi" Asarining Kamchiliklari

"Millatlar Boyligi" erkin bozor iqtisodiyotining poydevori bo‘lsa-da, ba’zi kamchiliklarga ega. Unda narx belgilash yoki qiymat nazariyasi to‘liq tushuntirilmagan. Shuningdek, Smith tadbirkorlarning bozor samaradorligini oshirish va yangi bozorlar yaratishdagi ahamiyatini yetarlicha ko‘rsatmagan.

Adam Smithning g‘oyalariga tanqidchilar ham, tarafdorlari ham o‘z hissa qo‘shgan. Har bir yaxshilangan nazariya kabi, erkin bozor kapitalizmi doimiy ravishda rivojlanmoqda.

Marjinal foyda, solishtirma afzallik, tadbirkorlik, foizning vaqtga bog‘liqligi nazariyasi, pul nazariyasi va boshqa ko‘plab g‘oyalar 1776 yildan beri qo‘shib kelinmoqda.

Dunyo iqtisodiyotining o‘sib borishi va o‘zaro bog‘liqligi yangi qiyinchiliklar keltirishi sababli erkin bozor kapitalizmi oldida hali ko‘p ishlar turibdi.

Adam Smith Kim Edi?

Adam Smith 1723 yilda Shotlandiyada tavallud topgan faylasuf va iqtisod nazariyotchisidir. U asosan 1776 yilda chop etilgan "Millatlar Boyligi" asari bilan mashhur. Smith erkin savdo tushunchasini ilgari surib, hukumatlar erkin savdoga aralashmasligi kerakligini ta’kidlagan.

Smithning Ko‘rinmas Qo‘li Nima?

Adam Smith o‘z manfaatlarini ko‘zlagan odamlarning iqtisodiy faoliyati orqali jamiyat ehtiyojlari o‘z-o‘zidan qondirilishini "ko‘rinmas qo‘l" deb atagan.

Erkin Bozor Kapitalizmi Nima Ma’noni Anglatadi?

Erkin bozor kapitalizmi — bu kapital va mahsulotlar erkin almashinuvi asosida faoliyat yuritadigan iqtisodiy tizim bo‘lib, hukumatning bu jarayonga aralashuvi cheklangan. Bozor ishtirokchilari mahsulot va xizmatlarni narxini hukumatdan ko‘ra samaraliroq belgilaydi.

Xulosa

"Millatlar Boyligi" chop etilishi zamonaviy kapitalizm va iqtisodiyotning tug‘ilishi sifatida qaraladi. Qiziq tomoni shundaki, erkin bozor himoyachisi Adam Smith hayotining oxirgi yillarini bojlarni amalga oshirish uchun bojxona komissari sifatida o‘tkazgan. U chet eldan kontrabandali kelgan kiyimlarni topib, ularni yoqib yuborgan.

Tarixiy ironiyaga qaramay, uning "ko‘rinmas qo‘l" tushunchasi bugungi kunda ham kuchli ta’sirga ega. Smith merkantilizmning qisqaroq dunyoqarashini ag‘darib, hammaga farovonlik va erkinlik tasvirini berdi.

Siz Iqtisodiyot bo'yicha qiziqarli mavzular va tahliliy materiallarni 18-04-2024 sanasida topdingiz. Maqola sarlavhasi: " Adam Smithning Iqtisodiyotga Olib Kelingan Inqilobi " sizga Iqtisodiyot sohasidagi yangi tushunchalar va foydali maslahatlarni beradi. Har bir Mavzu diqqat bilan tahlil qilingan va foydalanuvchiga amaliy ma'lumot yetkazishga qaratilgan.

Adam Smithning Iqtisodiyotga Olib Kelingan Inqilobi mavzusi sizning Iqtisodiyot bo'yicha qarorlaringizni yanada oqilona qilishga yordam beradi. Saytimizdagi barcha mavzular, unikal va foydalanuvchi uchun qimmatli kontent hisoblanadi.