Mushuklar: odamlar bilan aloqaning siri, Shimoliy Afrikada boshlangan davr
Yangi tadqiqotlar mushuklarning odamlar bilan yaqinlashuvi qaerda va qachon boshlanganini aniqlab berdi: Levant emas, Misr hududi va Shimoliy Afrika asosiy vatani bo‘lgan.
Mushuklar odamlar bilan qachon va qaerda yaqinlashganini aniqlash bo‘yicha yangi tadqiqotlar o‘rtaga chiqdi. Tarixiy afsonalardan farqli ravishda, domestikatsiya jarayoni Levantda emas, balki Shimoliy Afrikada boshlangan ekan. Hozirgi mushuklarning ko‘pchiligi Afrikaning yovvoyi mushugidan kelib chiqqan bo‘lib, ular hozirgi kunda ham dunyoning deyarli barcha burchlarida tarqalgan.
Hozirgi barcha mushuklar yagona turdan — Afrika yovvoyi mushugidan (Felis silvestris lybica) kelib chiqqan deb hisoblanadi. Ushbu tadqiqotlar mushuklarni odamlar bilan yaqinlashtirgan tarixiy jarayonni yanada aniqroq ko‘rsatmoqda.
Qanday boshlangan bo‘lishi mumkin?
Fosil va DNK ma’lumotlariga ko‘ra, mushuklar odamlar bilan aloqaga tayyor bo‘lgan paytda yashash joylarini o‘rtasida yashashi boshlagan. Bu jarayon qishloq xo‘jaligi bilan birga boshlanmagan, balki bir necha ming yil keyin, Shimoliy Afrika hududlarida ko‘proq yuzaga kelgan deb baholanadi.
Misr sivilizatsiyasining yuksalishi bu jarayonni tezlashtirgan bo‘lishi mumkin. Faraonlar davrida mushuklar san’atda tasvirlanib, qabrlarida mumiyalanishi bilan ular yuksak e’tiborli bo‘lgan mamlakat sifatida ajralib turadi.
Yevropa va Xitoyga yo‘l
Shundan so‘ng mushuklar butun dunyoda tarqala boshladi. Evropaga ular taxminan 2 ming yil oldin yetib kelgan, keyin esa Ipak yo‘li bo‘ylab Xitoyga yo‘l olgan. So‘nggi asrlarda esa ular dunyoning deyarli barcha burchlarida keng tarqaldi.
Xitoyda esa yangi topilmalarga ko‘ra, odamlar yashayotgan joylarda yillar davomida leopard mushukchalari (yoki leopardish mushukchalar) ham yashagan — bu tur odamlar bilan aloqada bo‘lgan, lekin to‘liq tubidan moslashmagan bo‘lgan. Ular 3 500 yil atrofida tabiiy moslashuv doirasida yashaganlar.
Leopard mushukchilari va Bengallar
Leopard mushukchalari boshida ham yovvoyi holatda qolgan bo‘lishi mumkin, ammo ular so‘ngra Bengal mushuklariga yo‘naltiruvchi bo‘lib kelgan. 1980-yillarda Bengal mushuklari yangi zot sifatida tan olinishi bu yo‘lning yakuniy bosqichi bo‘lgan.
Izlanishlar chop etilgan jurnallar – tadqiqotlar Science hamda Cell Genomics jurnallarida yoritilgan.
Ekspertlar nuqtai nazari
Ekspertlar fikricha, Prof. Greger Larson (Oksford universiteti) mushuklar bilan odamlar o‘rtasidagi aloqaning 3 500–4 000 yil oldin boshlanganini, 10 000 yil oldin boshlangan degan eski taxminlardan ko‘ra yaqinroq ekanligini ta’kidlaydi. Shuningdek, Prof. Shu-Jin Luo (Peking universiteti) Xitoydagi leopard mushukchalarining insonlar bilan kommensal yo‘ldoshlikda yashaganini, bu munosabatlar mushuklarning hozirgi holatini tushunishda muhim ekanligini aytadi.
Qisqa xulosa
Yangi tadqiqotlar mushuklarning odamlar bilan aloqasini Levantdan boshlangan deb hisoblamasligini ko‘rsatdi. Bu jarayon Shimoliy Afrika, ayniqsa Misr hududida boshlangan bo‘lib, uch yuz mingdan to‘rttuz ming yil oldinligini ko‘rsatadi. Keyin Yevropa va Ipak yo‘li orqali Xitoyga tarqalib, bugungi kunda dunyoning deyarli hamma joyida mushuklar mavjud bo‘lgan holatda mustahkamlashdi. Leopard mushukchilari ham Xitoyda yashagan bo‘lib, Bengal mushuklari esa 1980-yillarda tan olingan yangi tur sifatida paydo bo‘lgan.
Kalit xulosaga ammo qisqa ishora: mushuklarning odamlar bilan aloqasi qadimgi Misr madaniyatida mustahkamlana boshlagan bo‘lib, bu jarayon dunyo bo‘ylab tarqab borgan. Manba: BBC