Miya rivojlanishining besh bosqichi: yangi tadqiqot natijalari o'zbek o'quvchilariga mos tushadi
Cambridge universiteti tadqiqotlari 0–90 yoshdagi odamlarda miyadagi besh bosqichni aniqlab berdi; yosh o'tishi va ruhiy salomatlik xavflari o‘rtasidagi aloqalarni yoritadi.
Inson miyasi butun hayot davomida o‘zgarib turadi, bu o‘zgarishlar har bir yosh bosqichida o‘ziga xos xususiyatlar ko‘rsatadi. Cambridge universitetining tadqiqotchilari 0 dan 90 yoshgacha bo‘lgan taxminan 4,000 kishining miya skanerlari orqali besh bosqichni aniqladilar. Ularning natijalari miyadagi tarmoqlar qaysi davrda qanday o‘zgarishini tushuntiradi va ruhiy salomatlik xavflari hamda demensiya xavfi yoshi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Beshta miya bosqichi
- Bolalik — tug‘ilishdan 9 yoshgacha
- O'spirinlik — 9 dan 32 yoshgacha
- Kattalikka yetish — 32 dan 66 yoshgacha
- Erta qarish — 66 dan 83 yoshgacha
- Katta qarish — 83 yoshdan boshlab
Bolalik — miyadagi o‘sish tez kechadi, sinapslar ko‘payadi, lekin ba’zi aloqalar yo‘qoladi. Bu bosqich miya samaradorligini qisqa muddatga pasaytiradi va chaqaloqning yo‘riqsiz harakatlar qilayotgandek bo‘lishi mumkin.
O'spirinlik — 9 yoshdan boshlab tarmoqlar yanada samarali ishlashga o‘tadi; bu davr nafaqat aqliy qobiliyatlar, balki ruhiy salomatlik xavflari uchun eng faol bo‘lgan davr hisoblanadi. Tadqiqotlar yaqin yillarda o'spirinlik yoshi 30-yillarning boshigacha kengayishi ehtimolini ko‘rsatadi.
Kattalikka yetish — bu davrda miyaning barqaror ishlashi ko‘proq saqlanadi; murakkab o‘zgarishlar pasayadi, ko‘plab aqliy ko‘rsatkichlar barqaror qoladi.
Erta qarish — 66 yoshdan boshlab yadroiy bog‘lanishlar bo‘linishi ko‘rsatadi: ba'zi hududlar mustaqil ishlay boshlaydi. Bu demensiya xavfi va qon bosimi kabi holatlar yuzaga kelishi mumkin.
Katta qarish — 83 yoshdan boshlab o‘zgarishlar yanada ko‘proq bo‘ladi; tarmoqlar yanada ko‘proq ajraladi va ular o‘rtasidagi aloqalar yanada noziklashadi.
Mutaxassis fikrlari
Dr Alexa Mousley: «Miya hayot davomida yangi aloqalarni o‘zlashtirib, ba'zida kuchli yo‘qotishlar ro‘y beradi; bu yagona yo‘l emas, bir nechta bosqichlarda o‘zgarishlar sodir bo‘ladi».
Duncan Astle: «Miyaning tarmoqlanishi diqqat, til, xotira kabi ko‘plab ko‘rsatkichni belgilaydi; nervologik holatlar bu yo‘l bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishi mumkin».
Prof Tara Spires-Jones: «Bu tadqiqot miya hayotimiz davomida qanday o‘zgarishini ko‘rsatadi; har bir kishi uchun aniq yoshi bosqichlari farq qilishi tabiiy».
Xulosa
Ushbu tadqiqot miya tuzilmalarning hayot davomida qanday o‘zgarishini yanada aniqroq tushuntiradi. Yoshi o'tishi ruhiy sog‘liq xavfi, demensiya xavfi va umumiy sog‘liq bilan bog‘liq holatlarni oldindan tushunishga yordam beradi. Ma'lumotlar miya rivojlanishini yanada yaxshi tushunishga xizmat qiladi.
Asosiy xulosalar
- Miya hayot davomida besh bosqichda o‘zgaradi: bolalik, o‘spirinlik, kattalikka yetish, erta qarish va katta qarish.
- O‘spirinlik davri eng katta o‘zgarishlar davri bo‘lib, ruhiy salomatlik xavflari yuqori bo‘ladi.
- Kattalikka yetish bosqichida miya samaradorligi yuqori bo‘ladi, keyin esa barqaror davr boshlangan bo‘ladi.
- 66 yoshdan boshlab tarmoqlar bo‘linishi ko‘proq seziladi; bu ba'zi kasalliklar xavfini oshiradi.
- 83 yoshdan boshlab o‘zgarishlar yanada kuchayadi; tadqiqotlar davom etmoqda.
Qisqacha ma'lumot
Bu tadqiqot Cambridge olimlari tomonidan o‘tkazilgan bo‘lib, Nature Communications jurnalida chop etilgan. Yoshi o‘tishi bilan miyadagi tarmoqlar qanday qurilganini ko‘rsatadi va har bir bosqich sog‘liq xavflari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Asosiy xulosa: miyadagi tarmoqlar hayot davomida o‘zgaradi; har yosh bosqichi o‘z xavflari va imkoniyatlarini olib keladi. Manba: BBC News